Δεκέμβρης 1944 – Γιατί έγινε; Τι χάσαμε;

«Τα μεν κατά βαρβάρων τρόπαια ύμνους απαιτεί. Τα δε κατά των Ελλήνων θρήνους» Γοργίας

 (Ύμνοι ταιριάζουν στις νίκες των Ελλήνων κατά των βαρβάρων . Ενώ στις νίκες τους κατά των Ελλήνων, θρήνοι)

Η σύγκρουση του Δεκεμβρίου του 1944 συγκαταλέγεται ανάμεσα στις στιγμές της ελληνικής ιστορίας που έχουν μελετηθεί όσο λίγες άλλες. Από πολιτικής πλευράς, ένας «εμφύλιος» είναι τυπικά μια περίπτωση ακραίας πόλωσης. Είναι μια σύγκρουση δύο άκρων, την οποία μάλλον υπέστη παρά πυροδότησε η μεγάλη πλειονότητα του ελληνικού λαού. Η χώρα βγήκε από τη γερμανική κατοχή με ένα τραγικό έλλειμμα ηγεσίας. Η παραδοσιακή πολιτική τάξη επανεμφανίστηκε εγκλωβισμένη στον χειρότερο προπολεμικό εαυτό της, χωρίς νέα πρόσωπα, χωρίς νέες ιδέες, αλλά με πολλές παλιές συνήθειες: κομματάρχες προσκολλημένοι στη Βρετανική Πρεσβεία. Είμαστε η μοναδική ευρωπαϊκή χώρα όπου η Κατοχή και η Αντίσταση δεν ανανέωσαν το παραδοσιακό πολιτικό δυναμικό.

Είναι γνωστό ότι την Ιστορία τη γράφουν οι νικητές. Στην περίπτωση του ελληνικού εμφυλίου, ένα μεγάλο μέρος της το έγραψαν οι ηττημένοι, κυρίως μετά το 1974. Η αφήγηση «ενιαία εθνική αντίσταση»1941-44, «διωγμοί-“ λευκή τρομοκρατία” 1945-46, «αναγκαστικός ο 3ος γύρος 1946-49» εξυπηρετεί αλλά δεν υπηρετεί την αλήθεια. Ένα «σχήμα» πολύ βολικό για την Αριστερά, διότι έτσι η αιτία του ξεσπάσματος του Εμφυλίου, θεωρείται πως ήταν η βία που υπέστησαν οι αριστεροί μετά το 1945, από τους «παρακρατικούς».

Κάθε ιστοριογραφική παρεκτροπή παράγει τις υπερβολές της. Από την άκριτη αποθέωση των νικητών περάσαμε στην αβασάνιστη δικαίωση των ηττημένων. Δυστυχώς, ακόμη και σήμερα, ορισμένα επετειακά αφιερώματα αναπαράγουν το σχήμα «καλοί/κακοί», ανεξάρτητα από το ποιον καταχωρίζουν στην κάθε ετικέτα. Είναι ξεκάθαρο πλέον πως ήταν μια σκληρή σύγκρουση για την εξουσία. Ωστόσο, μια βασική πτυχή της παραμένει ασαφής: ποιος ακριβώς ήταν ο κύριος στόχος του KKE;

H επαναστατική ρήξη ή η ενσωμάτωση σε μια κοινοβουλευτική ομαλότητα;

Σύμφωνα με τον Γιάννη Ιατρίδη, στην κλασική μονογραφία «Εξέγερση στην Αθήνα: ο ελληνικός κομμουνιστικός «Δεύτερος Γύρος», 1944-1945» επανέκδοση Λιβάνης 2013, η σύγκρουση υπήρξε αποτέλεσμα κλιμακώσεων που οφείλονταν στην έντονη αμοιβαία καχυποψία των δύο πλευρών. Εκεί γίνεται αναφορά -δυστυχώς μειοψηφική- για την συστηματική εξόντωση όλων των αντιθέτων αντιστασιακών οργανώσεων που δεν ελέγχονταν από το ΚΚΕ (ΕΚΚΑ 5/42 Ψαρρός, ΕΔΕΣ, ΠΑΟ,Ε.Σ, Ρ.Α.Ν,ΠΕΑΝ, Χ, αρχειομαρξιστές, Τροτσκιστές). Η παρανοϊκή δυσανεξία του ΚΚΕ προς κάθε άλλη αντιστασιακή ομάδα συνεχώς κορυφώνονταν.

Μια διαφορετική ερμηνεία αναπτύσσεται στο βιβλίο «Οι ρίζες του εμφυλίου πολέμου στην Ελλάδα» (Εκδόσεις Φιλίστωρ-2003) του Αυστραλού ιστορικού David Close: πρώτη επιλογή του KKE αποτελούσε η κατάκτηση της εξουσίας στο πλαίσιο της νομιμότητας, χωρίς όμως αυτό να αποκλείει τη βίαιη ρήξη σε περίπτωση που η επιλογή αυτή δεν τελεσφορούσε. H βίαιη ρήξη αποτελούσε, με άλλα λόγια, τη «δεύτερη προτίμηση». H ερμηνεία αυτή λαμβάνει υπόψη της το γεγονός ότι το KKE είχε ήδη στα χέρια του ένα μεγάλο κομμάτι της εξουσίας μέσω της συντριπτικής εδαφικής κυριαρχίας του σε πάνω από το 90% της χώρας, ενώ συγχρόνως επιτρέπει την κατανόηση της γραμμής του δίχως την προσφυγή σε μη ρεαλιστικές παραδοχές. H φαινομενικά αντιφατική γραμμή του KKE εντάσσεται στο πλαίσιο μιας στρατηγικής κατάκτησης της εξουσίας, νόμιμα αν αυτό ήταν δυνατόν αλλά με τη βοήθεια και της βίας αν δεν υπήρχε άλλος τρόπος. Σε αυτό το πλαίσιο το «παλαντζάρισμα» του κόμματος αποκτά μια λογική.

Έτσι εξηγείται η συνύπαρξη της γραμμής της «εθνικής ενότητας» με ενέργειες όπως το σχέδιο Μακρίδη για την κατάληψη της Αθήνας που εκπονήθηκε το 1943, η θέση Σιάντου για κατάληψη της εξουσίας που μπήκε στην Πλατιά Ολομέλεια του κόμματος τον Ιούνιο του 1944, ή η έκθεση Στρίγκου σχετικά με την προετοιμασία «των οργανώσεων και του στρατού» για την κατάληψη των πόλεων. Εκεί ταιριάζει και η αφήγηση του Ιωαννίδη πως «η καθοδήγηση του Κόμματος είχε υπόψη της ότι προς το τέλος του αγώνα εμείς θα βρισκόμαστε σε θέση να χρησιμοποιήσουμε βία για την κατάληψη της Αθήνας». H ερμηνεία αυτή ενισχύεται και από τα αρχειακά τεκμήρια του KKE που είδαν το φως της δημοσιότητας σχετικά πρόσφατα. Σε ένα σημαντικό άρθρο του που δημοσιεύθηκε το 1996, ο Γρηγόρης Φαράκος στηριζόμενος στα τεκμήρια αυτά καταλήγει στο συμπέρασμα ότι «το σύνδρομο της κατάληψης της εξουσίας με σταλινικό τρόπο υπήρχε στην ηγεσία του KKE» και ότι η ηγεσία του κόμματος «δεν είχε, ουσιαστικά, απομακρυνθεί από τη σταλινική αντίληψη: τη βίαιη, δηλαδή, κατάληψη της εξουσίας».

Στην πιο πρόσφατη επιστημονική προσέγγιση των Στάθη Ν. Καλύβα -Νίκου Μαραντζίδη «Εμφύλια πάθη 23 +2 νέες ερωτήσεις και απαντήσεις για τον Εμφύλιο» (νέα εμπλουτισμένη έκδοση). Μεταίχμιο, 2016 διαλύονται πολλοί μύθοι με κυριότερο την αυθόρμητη μαζική συσπείρωση γύρω από το ΕΑΜ. Θέτουν το ερώτημα γιατί οι Έλληνες κομμουνιστές επιστρέφουν διαρκώς στον «εμφύλιο», αν πρόκειται για κάτι πηγαίο ή μήπως υπάρχουν ακόμη πιο πολιτικά και στρατηγικά κίνητρα και τέλος αν η ανάγνωση του παρελθόντος του ΚΚΕ συνδέεται με το παρόν και το μέλλον του, τις εσωτερικές του συγκρούσεις και τις πολιτικές του επιδιώξεις. Οι Καλύβας και Μαραντζίδης σημειώνουν χαρακτηριστικά ότι η αφήγηση του παρελθόντος εκ μέρους του ΚΚΕ δεν μπορεί να θεωρηθεί ιστορία. Πρόκειται για ένα λόγο αυτοδικαιωτικό, προπαγανδιστικό κατά βάση, που με πολιτικά κίνητρα απευθύνεται προς τα «έξω» και προς τα «μέσα» ταυτόχρονα. Προς τα έξω γιατί επιθυμεί, μέσω της ιστορίας να καλλιεργήσει την ευρύτερη κοινωνία τον μύθο του κόμματος των αγώνων και των αγωνιστών, και προς τα μέσα γιατί, μέσω αυτού του αυτοδικαιωτικού λόγου, σφυρηλατείται η ταυτότητα του κομμουνιστή και ενισχύονται οι δεσμοί των μελών με την οργάνωση. Επιπλέον τονίζουν ότι «Η μαζικότητα της συμμετοχής στο ΕΑΜ οφείλεται στο ότι επέβαλε το «μονοπώλιο της ισχύος του» και «πολλοί έγιναν μέλη του είτε προσδοκώντας οφέλη ή από φόβο».

Η μακρόχρονη πορεία προς τη σύγκρουση

Είναι αδύνατον να ερμηνευθούν τα Δεκεμβριανά χωρίς να ληφθεί υπόψη ότι αποτέλεσαν τη δεύτερη φάση ενός εμφυλίου πολέμου που είχε ξεκινήσει το 1943. Ο κατοχικός εμφύλιος είχε ένα ιδιότυπο αποτέλεσμα: στρατιωτικά, στην κατεχόμενη Ελλάδα, είχε επικρατήσει το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Ωστόσο, πολιτικά, το ΕΑΜ είχε υποστεί μία μείζονα ήττα από τον Γεώργιο Παπανδρέου, πρωθυπουργό της εξόριστης κυβέρνησης, στη Διάσκεψη του Λιβάνου κατά την οποία αποφασίστηκε η συγκρότηση κυβέρνησης εθνικής ενότητας. Αυτή η αναντιστοιχία μεταξύ της στρατιωτικής και της πολιτικής ισχύος οδήγησε στη νέα σύγκρουση. Όταν στις 18 Οκτωβρίου 1944 η κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας με πρωθυπουργό τον Γεώργιο Παπανδρέου έφτανε στην απελευθερωμένη Αθήνα, πλήθος κόσμου διαδήλωνε στους δρόμους της πρωτεύουσας, πανηγυρίζοντας την οριστική αποτίναξη του γερμανικού ζυγού. Τα πρώτα μηνύματα της- έστω επιφανειακής- πολιτικής ενότητας ως αποτέλεσμα των συμφωνιών του Λιβάνου και της Καζέρτας, επέτρεπαν στον ήδη βαριά δοκιμασμένο ελληνικό λαό να ελπίζει, έστω αμυδρά, ότι οι αντίρροπες δυνάμεις που αναμειγνύονταν στη διαμόρφωση του μεταπολεμικού πλέγματος εξουσίας , θα συνέκλιναν ακόμα περισσότερο.
Όμως, η σκληρή σύγκρουση, που είχε προηγηθεί κατά τη διάρκεια της κατοχικής περιόδου στην ύπαιθρο, μεταξύ των ανταρτικών οργανώσεων- με υπαίτια και κυρίαρχη δύναμη τον ΕΛΑΣ- αλλά και τα συνεχή κινήματα στο ελληνικό στράτευμα της Μέσης Ανατολής προμήνυαν ότι η διαδρομή για την όρθωση της μετακατοχικής Ελλάδας θα ήταν ιδιαιτέρως δύσβατη. (Σχετική βιβλιογραφία: Σ.Μουμτζής, «Κόκκινη Βία.1943-1946» Επίκεντρο 2013. Ι. Αθανασόπουλου «Κατοχικός Εμφύλιος Πόλεμος στην Ελλάδα 1943 – 1944» Πελασγός 2017).

Από τις αρχές του 1944 και όταν πλέον η ήττα του Άξονα διαφαινόταν στον πολεμικό ορίζοντα, επί ελληνικού εδάφους είχαν ήδη διαμορφωθεί οι δύο δυναμικοί πόλοι εξουσίας που θα πρωταγωνιστούσαν στη νομή της εξουσίας την «επόμενη μέρα» της Απελευθέρωσης. Βρετανοί και αστική πολιτική τάξη από τη μία πλευρά και ΕΑΜ- ΚΚΕ από την άλλη. Γνωρίζοντας τη δυναμική επιρροή του ΚΚΕ και μέσω αυτού της Σοβιετικής Ένωσης στο ΕΑΜ, όντας θορυβημένος από την επέλαση του Κόκκινου Στρατού στα Βαλκάνια και θέλοντας να εξασφαλίσει τον πρωταρχικό ρόλο της Βρετανίας στη Μεσόγειο, ο Τσόρτσιλ πραγματοποίησε τον Μάιο 1944 την πρώτη διπλωματική κρούση προς τον Στάλιν, ζητώντας του συμφωνία για τη βρετανική κυριαρχία στην Ελλάδα. Το «αντάλλαγμα» ήταν η παραχώρηση του ελέγχου της Ρουμανίας στη Σοβιετική Ένωση, πρόταση που έγινε κατ’ αρχήν αποδεκτή.
Διαθέτοντας από το σημείο εκείνο και στο εξής τη σιωπηρή συναίνεση του Στάλιν, οι Βρετανοί ανέλαβαν την πρωτοβουλία σύστασης κυβέρνησης εθνικής ενότητας και με τη συμμετοχή στελεχών του ΕΑΜ. Αυτό κατέστη δυνατό- ως αποτέλεσμα σειράς ενεργειών και διαπραγματεύσεων- στις αρχές Σεπτεμβρίου 1944, όταν έξι στελέχη του Μετώπου ενσωματώθηκαν στην ήδη σχηματισμένη από τον Μάιο του ίδιου έτους κυβέρνηση υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου.
Η αποδοχή του ΕΑΜ να συμμετάσχει στο εθνικό σχήμα υπό τους όρους που είχαν τεθεί στο Συνέδριο του Λιβάνου και σύμφωνα με τους οποίους ο ΕΛΑΣ υπαγόταν στις διαταγές της κυβέρνησης και οι Βρετανοί αναλάμβαναν κυρίαρχο ρόλο στη συγκρότηση του εθνικού στρατού, έγινε μόνο κατόπιν των σχετικών μηνυμάτων από τη Μόσχα, τα οποία υπεδείκνυαν στο ΚΚΕ το δρόμο της- προσωρινής τουλάχιστον- συναίνεσης.. Επόμενο- και κρισιμότερο βήμα- στη στρατηγική των Βρετανών ήταν η θεσμική υπαγωγή του ΕΛΑΣ απευθείας στον έλεγχό τους και όχι μέσω της ελληνικής κυβέρνησης. Κι ενώ η Σοβιετική Ένωση τηρούσε δια των αντιπροσώπων της την ίδια στάση, σεβόμενη προς το παρόν τη συμφωνία με τους Βρετανούς, στις 26 Σεπτεμβρίου 1944 ο στρατηγός Σαράφης υπέγραψε τη συμφωνία της Καζέρτας, θέτοντας τον ΕΛΑΣ υπό τις διαταγές του ανώτατου διοικητή των βρετανικών στρατευμάτων που θα αποβιβάζονταν στην Ελλάδα Ρόναλντ Σκόμπι.
Ο τελευταίος οριοθέτησε όχι μόνο το είδος των εφεξής επιχειρήσεων του ΕΛΑΣ στην ελληνική επικράτεια- δηλαδή αποκλειστικά την παρενόχληση των Γερμανών κατά την αποχώρησή τους από την Ελλάδα- αλλά περιόρισε ταυτόχρονα και το χώρο δράσης του: Βάσει της σχετικής διαταγής απαγορεύθηκε στους αντάρτες η είσοδος στην Αθήνα, γεγονός καθοριστικό για τη μελλοντική εξέλιξη των πραγμάτων.
Λίγες μέρες μετά, στις 9 Οκτωβρίου 1944 ο Τσόρτσιλ συναντήθηκε με τον Στάλιν στην περίφημη πλέον διάσκεψη της Μόσχας και συμφώνησαν ότι η επιρροή στην Ελλάδα θα διαμοιραστεί κατά 90%-10% υπέρ των Βρετανών, στη Ρουμανία 90% και στη Βουλγαρία 75% υπέρ των Σοβιετικών, ενώ «εξ ημισείας» χωρίζονταν Ουγγαρία και Γιουγκοσλαβία. Πρόκειται για τη συμφωνία των «ζωνών επιρροής», το κομβικότερο σημείο αναφορικά με τις μετέπειτα εξελίξεις στην Ελλάδα.
Ο Τσόρτσιλ είχε θέσει τα θεμέλια για την πολιτική (επανα)κυριαρχία της Βρετανίας στην Ελλάδα με τη σύμφωνη γνώμη του Στάλιν. Βέβαια, παρά τις αποφάσεις στη Διάσκεψη της Μόσχας, ο βρετανός πρωθυπουργός αφενός δεν εμπιστευόταν τον σοβιετικό ηγέτη, αφετέρου πίστευε ότι το ΚΚΕ θα διεκδικούσε εν τέλει την εξουσία δια των όπλων, καθώς αυτό όριζε η «επαναστατική» φύση του.

Δυστυχώς, δικαιώθηκε. Κατά τη διάρκεια του κρίσιμου Νοέμβριου, στελέχη του ΚΚΕ ταξίδεψαν στη Γιουγκοσλαβία προκειμένου να συζητήσουν με τον Τίτο το ενδεχόμενο ενίσχυσης του ένοπλου αγώνα κατά των Άγγλων. Ο γιουγκοσλάβος ηγέτης απάντησε τότε θετικά. Πίσω στην Αθήνα, ο αρχηγός της σοβιετικής αποστολής Γκριγκόρι Ποπόφ συνάντησε στα μέσα του μήνα το ηγετικό στέλεχος του ΚΚΕ Γιάννη Ιωαννίδη προκειμένου να πληροφορηθεί το σχεδιασμό του Κόμματος. Ο Ιωαννίδης ενημέρωσε τον Ποπόφ ότι ο στενός πυρήνας της ηγεσίας έχει αποφασίσει να μην παραδώσει τα όπλα και εν ανάγκη να συγκρουστεί με τους Βρετανούς. Όλα τα στοιχεία συνηγορούσαν ότι η ένοπλη διαμάχη ήταν πλέον προ των πυλών. Στις 30 Νοεμβρίου ο Σιάντος παραβιάζοντας τη Συμφωνία της Καζέρτας ανασυστήνει την Κεντρική Επιτροπή του ΕΛΑΣ, προχωρώντας ουσιαστικά σε μια κίνηση άνευ επιστροφής.
Δεκεμβριανά: το τέλος της «αθωότητας»

Οι μάχες κράτησαν 33 μέρες και τερματίστηκαν στις 5-6 Ιανουαρίου 1945. Τα «Δεκεμβριανά», όπως καταγράφηκαν στη συλλογική μνήμη οι μάχες του Δεκεμβρίου 1944, ήταν η μοναδική περίπτωση κατά την οποία σημειώθηκαν πολεμικές συγκρούσεις τέτοιας έκτασης στην ελληνική πρωτεύουσα από δημιουργίας του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους (1830). Ήταν επίσης, η μόνη περίπτωση στο Β΄Π.Π. κατά την οποία συγκρούσθηκαν μεταξύ τους συμμαχικές δυνάμεις (ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και βρετανοί). Ενόσω η οριστική ήττα και διάλυση του ΕΛΑΣ πλησίαζαν αποδεικνυόταν ότι το ΚΚΕ είχε στηρίξει τη στρατηγική του σε τρεις παντελώς σαθρούς άξονες: Αμφισβήτησε καταρχάς την ύπαρξη της συμφωνίας Βρετανών- Σοβιετικών για τις ζώνες επιρροής. Πίστεψε δεύτερον ότι σε περίπτωση έναρξης ένοπλου αγώνα θα έχει τη βοήθεια των αδελφών κομμουνιστικών κομμάτων κατόπιν εντολής του Στάλιν. Θεώρησε τρίτον ένας αντάρτικος στρατός με όπλα των αρχών του αιώνα θα μπορούσε να επικρατήσει εντός του αστικού ιστού στη μάχη εναντίον των σύγχρονα εξοπλισμένων βρετανικών και κυβερνητικών δυνάμεων αγνοώντας το ανθρώπινο κόστος αλλά και τις πολιτικές επιπτώσεις.

Καλύβας, Στάθης, (12/2014/). “Ένα «Ελληνικό Κατύν» Το ανθρώπινο κόστος των Δεκεμβριανών”. 70 χρόνια από τα Δεκεμβριανά, αφιέρωμα “Καθημερινής”.

Θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί η σύγκρουση;

Η εμπειρία άλλων χωρών (π.χ. Γαλλία, Ιταλία) δείχνει πως όπου οι κομμουνιστές συμβιβάστηκαν, το έπραξαν γιατί βρίσκονταν σε σαφή θέση αδυναμίας. Εκεί μάλλον βρίσκεται και η βασική αιτία της σύγκρουσης στην Ελλάδα: η απόσταση ανάμεσα στον εσωτερικό και τον διεθνή συσχετισμό δυνάμεων ήταν πολύ μεγάλη για να γεφυρωθεί αναίμακτα.

Συμπερασματικά, δεν προκύπτει από κάποια πηγή ότι το KKE είχε εγκαταλείψει την ιδέα της βίαιης ρήξης. Εκείνο που δείχνουν τα στοιχεία είναι πως ενώ πρόκρινε τη δράση στο πλαίσιο της νομιμότητας, διατηρούσε τη δυνατότητα της προσφυγής στη βίαιη σύγκρουση, είτε με στόχο την άμεση κατάληψη της εξουσίας είτε ως μέσο για τη διαμόρφωση των συνθηκών που θα οδηγούσαν σε αυτήν. Με λίγα λόγια, όπως όλα τα κόμματα, έτσι και αυτό προσδοκούσε την εξουσία και τον Δεκέμβριο του 1944 διέθετε δυναμική εξουσίας, κράτος και στρατό. Όπως όμως φάνηκε σύντομα, η έκβαση αυτή ήταν παροδική. H ήττα δυστυχώς, δεν έγινε μάθημα. Ο Στάλιν είχε καταλάβει, όπως είπε στον Δημητρόφ τον Ιανουάριο του 1945, πως «οι Έλληνες έκαναν βλακεία», όμως οι Έλληνες κομμουνιστές διακήρυσσαν ένα χρόνο αργότερα πως οι εξελίξεις «επιβεβαιώνουν περίτρανα το δίκαιο και ουσιαστικό περιεχόμενο του αγώνα αυτού του Δεκέμβρη». Άμεση συνέπεια όλων αυτών ήταν το γεγονός ότι όχι μόνο δεν διεκδικήσαμε την εκπλήρωση των εθνικών μας δικαίων (Βόρειος Ήπειρος, Κύπρος) μιας και ήμασταν στην πλευρά των νικητών, αλλά συρθήκαμε σε έναν ξενοκίνητο εσωτερικό πόλεμο με καταστροφικά αποτελέσματα. Και αυτό που μένει είναι η σκηνή από την ταινία «Ταξίδι στα Κύθηρα» που μας δείχνει τη -μετά από πολλά χρόνια- συνάντηση δύο αντιπάλων. Και τότε ο «νικητής», λέει στον «ηττημένο»:

«Μας έβαλαν και σκοτωθήκαμε. Χάσαμε και οι δύο»!

Κώστας Βαϊούλης