Ευκαιρίες και παγίδες

Είναι αμοραλιστικός ένας τέτοιος τίτλος για άρθρο που πραγματεύεται την μετά κορωνοϊό εποχή; Ποια παγίδα είναι μεγαλύτερη από τον θάνατο και ποια ευκαιρία μπορεί να υπάρξει πάνω από παρατεταγμένα φέρετρα που τα συνοδεύει ,από μακριά μόνο, μια οδύνη , ένας αποχαιρετισμός που δεν πρόλαβε ποτέ να γίνει η τελευταία αγκαλιά, το τελευταίο φιλί ,το τελευταίο ζεστό άγγιγμα. Η πανδημία από την αρχή της παρουσιάστηκε στο σαστισμένο κοινό με πολλά ονόματα αναλόγως με την στόχευση που είχε το κάθε κράτος, αλλά και τον τρόπο, τα μέσα, τα μέτρα και την ένταση που ήταν αποφασισμένο πως θα χειριστεί την όλη κατάσταση. Από ασήμαντη εποχική ίωση, από επιδημία μικρής επικινδυνότητας και χαμηλού δυναμικού γρήγορα εδραιώθηκε τόσο στην επιστημονική κοινότητα όσο και στην συνείδηση όλης της κοινωνίας  ως μία φοβερή πανδημία, ως υγειονομική κρίση πρωτοφανών διαστάσεων και τελικά ως ένας πόλεμος απέναντι σε έναν αόρατο εχθρό. Έτσι λοιπόν παρουσιάζεται σήμερα, αντίστοιχης βαρύτητας είναι οι συνέπειες και ανάλογης έντασης τα μέτρα αντιμετώπισης.

Και ποιες οι συνέπειες ενός πολέμου; Απώλειες ανθρώπινων ζωών, κατάρρευση δομών και λειτουργιών του οργανωμένου κράτους, διάρρηξη της συνοχής της κοινωνίας ,οικονομική καταστροφή, επαναδιάταξη ,αναδιαμόρφωση, αμφισβήτηση κοινωνικοπολιτικών σταθερών. Ο χρόνος στον πόλεμο βασανίζει  αργά τους ανθρώπους και κυλάει γρήγορα την ιστορία .Ιστορικά μετά από εξόχως καταστροφικές πανδημίες και εξαιτίας αυτών δημιουργήθηκαν προϋποθέσεις προόδου σε όλα τα επίπεδα. Όπως λοιπόν πολλές φορές στο όνομα της θυσίας των νεκρών των πολέμων μας χτίζουμε το μέλλον της κοινωνίας των απογόνων τους  με σεβασμό και ευγνωμοσύνη ,έτσι και σήμερα αφού σταθούμε με συντριβή απέναντι στο ανθρώπινο δράμα της ασθένειας και της απώλειας ,με σεβασμό και απόλυτη συναίσθηση της ιστορικότητας της περιόδου πρέπει να προετοιμάσουμε το μέλλον με ψυχραιμία και σύνεση.

Φυσικά, έχουμε ως χώρα κατακτήσει την πολυτέλεια να συζητάμε για το μέλλον και αυτό οφείλεται εν πολλοίς στις έγκαιρες και σωστά στοχευμένες παρεμβάσεις της πολιτείας καθώς και στην στάση που τηρούν οι πολίτες. Ο Πρωθυπουργός στο πρόσφατο μήνυμά του αναφέρθηκε στις αλλαγές που έχουν συντελεστεί ήδη ως επείγοντα και απαραίτητα μέτρα για την αντιμετώπιση της πανδημίας ,στις αλλαγές που προσδοκά να συμβούν ως συνέχεια των καλών πρακτικών ,καθώς και στις αλλαγές της κοινωνικής συμπεριφοράς και των συλλογικών χαρακτηριστικών που αναδύθηκαν τον τελευταίο καιρό με προεξάρχοντα την υπευθυνότητα, την αλληλεγγύη και την εμπιστοσύνη. Χρησιμοποιώ την ανάδυση και όχι την επιβολή ,γιατί εάν εκληφθεί η υπευθυνότητα ως αναγκαστική υπακοή και η ατομική  ευθύνη ως επιβαλλόμενη με απειλή ποινής υποχρέωση ,τότε ούτε ευκαιρίες προόδου  μπορούμε να εξετάσουμε , ούτε παγίδες να αναλύσουμε προς αποφυγή ,παρά μόνο να συνυπογράψουμε ένα ζοφερό πολιτικό μέλλον νωθρής ,στην καλύτερη περίπτωση ,δημοκρατίας .Ας εξετάσουμε λοιπόν ένα σενάριο ενδυνάμωσης των δημοκρατικών αρετών μιας πολιτείας και όχι αυτό που η κρίση θα αποτελεί πρελούδιο εκτροπής και προάγγελο ολοκληρωτισμού. Ας προβληματιστούμε δηλαδή πάνω σε αυτό που επιθυμούμε ,ας πλησιάσουμε κριτικά αυτό που θέλουμε να γίνουμε. Όπως η επιστήμη αποτελεί το όπλο που προτάσσουμε έναντι του ιού ,ένα σύμπλεγμα γενετικού υλικού και προστατευτικής πρωτεΐνης, και όχι την εξορκιστική πυρά και την απολογητική παράκληση προς τον Θεό απέναντι σε μία εξωφυσική ασθένεια τιμωρό για τις αμαρτίες και τα λάθη της ανθρωπινότητάς μας, έτσι και πολιτικά δεν δικαιούμαστε να ξορκίζουμε το κακό του ολοκληρωτισμού, του λαϊκισμού και του ανορθολογισμού με ιδεολογικές άφλογες φωτιές και τυπολατρικούς στείρους ιδεολογικούς αυτοματισμούς ,αλλά εδραιώνοντας το καλό μεθοδικά, στιβαρά και απαρέγκλιτα. Ο Πάπας Κλήμης ο ΣΤ΄ επιβίωσε της πανδημίας της  πανούκλας, καθώς κρατήθηκε σε καραντίνα περιστοιχισμένος από διαρκώς αναμμένες φωτιές  στο παπικό ανάκτορο της Αβινιόν διώχνοντας έτσι τα κακά πνεύματα και τις γάτες που με παπική βούλα 100 χρόνια περίπου νωρίτερα είχαν δειχθεί ως φορείς του Σατανά και εξακολουθούσαν να θανατώνονται μαζικά. Η φωτιά έδιωχνε βέβαια και τους αρουραίους (που βρίσκονταν σε υπερπληθυσμό ) τους φορείς δηλαδή της πανούκλας ,η καραντίνα λειτούργησε και ο Πάπας έζησε. Η τύχη ενίοτε βοηθά ,αλλά η γνώση και ο ορθός λόγος και πρακτική αυξάνουν πάντα τις πιθανότητες να φανούμε τυχεροί.

Η ταχύτητα και το εύρος εξάπλωσης του ιού συνδυαζόμενα με την βαρύτητα της νόσου οδήγησαν σε έναν άνευ προηγουμένου κραδασμό των υγειονομικών δομών  στα όρια της κατάρρευσης. Η πρώτη ανάγνωση είναι πως η πανδημία έρχεται με βίαιο και δραματικό τρόπο να αποκαλύψει τις αδυναμίες του συστήματος υγείας. Παράλληλα αναδύεται η αίσθηση πως ένα σύστημα με απόλυτη και απεριόριστη κρατική τροφοδότηση  θα ήταν κατάλληλα και επαρκώς προετοιμασμένο να αντιμετωπίσει τέτοιου μεγέθους φορτίο .Ισχύει όμως ακριβώς αυτό; Δεν γνωρίζαμε άραγε τις ελλείψεις, τις αδυναμίες, τις δυσλειτουργίες του συστήματος; Δεν γνωρίζαμε τις φοβερές ανισότητες μεταξύ των παρόχων φροντίδας υγείας; Υπάρχει μια παράμετρος απόδοσης και αποτελεσματικότητας που δεν τέμνει τα συστήματα με βάση το κρατικό ή μη κρατικό, με βάση το αστικό ή επαρχιακό, το πρωτοβάθμιο, δευτεροβάθμιο ή τριτοβάθμιο ,ούτε ακόμα με βάση το ύψος και την ευκολία χρηματοδότησης. Εάν θέλαμε να ξορκίσουμε ,όπως προαναφέρθηκε , το κακό θα μιλούσαμε για την ελληνική ιδιαιτερότητα , το ελληνικό παράδοξο και θα παραμερίζαμε θεωρίες, στατιστικές, μοντέλα πρόβλεψης και πολυπαραμετρικές μελέτες ανάπτυξης ,επέκτασης και βιωσιμότητας συστημάτων υγείας .Ο όρος ελληνική ιδιαιτερότητα ενσωματώνει μεν τις παθογένειες για να είμαστε συνεπείς με την λογική θεώρηση των πραγμάτων , κλείνει δε πονηρά και φιλάρεσκα το μάτι στην ιστορία για να συνεχίσουμε να είμαστε τελικά οι θριαμβευτές και οι αιώνιοι καταφερτζήδες. Η ελληνική ιδιαιτερότητα του συστήματος υγείας αποτελεί ένα σύμπλεγμα πολυπρισματικό, αλληλοτροφοδοτούμενο  και πολυανθεκτικό .Μέσα του στροβιλίζονται χαοτικά και όμορφα εμπεδωμένες αντιλήψεις για το κράτος και την ιδιωτική πρωτοβουλία, συνδικαλιστικά φέουδα και συντεχνίες, προνόμια και ανισότητες ,νοοτροπίες αναβλητικότητας ,ερασιτεχνισμού και επιπολαιότητας, πρακτικές κομματικής διοίκησης ,συνήθειες ατιμωρησίας και αδιακρισίας ,έλλειψη μακροχρόνιου σχεδιασμού, ανορθολογισμός δαπανών ,απουσία κριτηρίων και αξιολόγησης .Δεν τελειώνει η λίστα εάν προστεθούν τα φαινόμενα διαφθοράς και απιστίας ,δεν ολοκληρώνεται όμως και η ουσία του ορισμού εάν παραληφθούν οι εξαιρετικές ικανότητες του υγειονομικού προσωπικού, οι μεθοδικοί αγώνες για την προαγωγή της δημόσιας υγείας και της ιατρικής εκπαίδευσης ,οι άνισοι καθημερινοί αγώνες ενάντια σε κάθε αντιξοότητα και κακοδαιμονία, το φιλότιμο ,οι δυνατότητες διαρκούς ανάπτυξης ενός αποδοτικού και αξιόπιστου ιδιωτικού τομέα που βασίζεται στις άοκνες προσπάθειες ανθρώπων που έχουν αφιερώσει τη ζωή τους σε αυτό.

Στο επικρατούν μοντέλο σήμερα, η κρατική δομή επιτυχώς υποδέχεται και αντιμετωπίζει περίπλοκα περιστατικά (παραβλέπεται ασφαλώς το ασύμφορο οικονομικό μοντέλο ,δεκτικό εναλλακτικών παρεμβάσεων), αλλά αδυνατεί να καλύψει πρωτοβάθμιες ανάγκες. Στην Ελλάδα δύναται ο κάθε πολίτης να υποβληθεί σε οποιαδήποτε χειρουργική επέμβαση <<δωρεάν>> , όμως η μαστογραφία για μια γυναίκα καταλήγει περιπέτεια. Το ελληνικό παράδοξο. Είναι σαφές ότι κανένα ιδιωτικό σύστημα ,όπως αναπτύσσεται σήμερα και όπως έχει σχεδιαστεί, δεν θα μπορούσε να αντιμετωπίσει μόνο του το βάρος μιας πανδημίας. Μα ούτε ένα κρατικό μπορεί να το κάνει χωρίς να έχει τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσει και δομές του ιδιωτικού τομέα( βλέπε επίταξη κλινών ιδιωτικών νοσοκομείων, ιδιωτικές ΜΕΘ , τεστ διάγνωσης κ.α.).Η πρώτη γραμμή του πολέμου είναι τα κρατικά νοσοκομεία ,παράλληλα όμως ο ιδιωτικός τομέας σε συνεργασία με ερευνητικές δομές (κρατικές και μη ) δουλεύει πάνω στο εμβόλιο. Είναι λοιπόν η ώρα κάτω από το συναισθηματικό βάρος και την ουσιαστική πίεση της πανδημίας να στρέψουμε την κουβέντα σε  ένα εντελώς διαφορετικό μοντέλο με άκαμπτες ιδεολογικές βάσεις  ενισχύοντας έναν άκριτο και αδιαπραγμάτευτο κρατισμό στην υγεία ή πρέπει να στραφούμε ψύχραιμα στην ορθολογική βελτίωση του υπάρχοντος συστήματος θέτοντας νέους στόχους και κάνοντας χρήση ενάρετων εργαλείων και πρακτικών; Ο δημόσιος διάλογος πρέπει να έχει την κατεύθυνση της διόρθωσης ή της ανατροπής ενισχυόμενης από ένα ιδεολογικό πισωγύρισμα προς το πατερναλιστικό κράτος και τη δαιμονοποίηση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας; Η ευκαιρία λοιπόν ,καθώς η  ιστορία κυλάει γρήγορα στον πόλεμο ,είναι να επαναδιατάξουμε το σύστημα υγείας , να επαναδιαμορφώσουμε το πλαίσιο λειτουργίας του και να επαναπροσδιορίσουμε τις σχέσεις μεταξύ των δομικών συστατικών του .Η ευκαιρία είναι να σταματήσουμε να εθελοτυφλούμε και να στοχαζόμαστε άκαρπα πάνω στο εφεύρημα ελληνική ιδιαιτερότητα ,να αναγνωρίσουμε και να παραδεχτούμε τα λάθη .Η ευκαιρία είναι να σταματήσουμε να λέμε ψέματα  στους άλλους, μεταξύ μας ,αλλά και στον ίδιο μας τον εαυτό. Η παγίδα είναι να υποκύψουμε στην ευκολία  ανακουφιστικών λύσεων με πρόσκαιρο και επιφανειακό όφελος το οποίο πολύ γρήγορα θα αποδειχθεί βάρος. Σε έναν πόλεμο υπάρχουν οι στρατιώτες ,υπάρχουν και οι στρατηγοί. Μετά τον πόλεμο δεν γίνεται όλοι να έχουν γίνει στρατηγοί. Κινδυνεύει το σύστημα από μια προίκα αχρείαστη και δυσβάσταχτη , μια αριστοκρατία απόστρατων στρατηγών .Εύκολες λύσεις όπως επιδόματα, οριζόντια και χωρίς κριτήρια αύξηση μισθού, αθρόες μόνιμες προσλήψεις χωρίς δικλείδα ασφαλείας για μελλοντική κατανομή και αξιοποίηση μπορεί να ακούγονται όμορφες ,μπορεί να ανακουφίσουν για λίγο ,αλλά δεν θα αναστήσουν το σύστημα υγείας, αντιθέτως θα το καταδικάσουν οριστικά. Όπως προαναφέρθηκε αν τα μέτρα δεν ενταχθούν σε ένα συνολικό, ορθολογικό και δίκαιο πλάνο η ευκαιρία θα γίνει παγίδα. Τιμούμε τους ήρωες ,τιμούμε τους στρατιώτες και τους στρατηγούς .Δεν είναι όλοι όμως σε έναν πόλεμο ήρωες. Σκληρό να λέγεται, αλλά είναι αλήθεια.

Αναφερόμενος στις πρωτοφανώς δύσκολες οικονομικές συνθήκες ο Πρωθυπουργός τόνισε πως η επιδίωξη του κράτους είναι σε πρώτο επίπεδο να βοηθήσει άμεσα όσους πλήττονται και έπειτα να διασφαλίσει τις προϋποθέσεις για γρήγορη και ομαλή επανάκαμψη . Στάθηκε στην ισοκατανομή των βαρών ,αλλά και στην ανάγκη διαφάνειας και λογοδοσίας της εξουσίας για τις αποφάσεις της ,αναγνωρίζοντας την ιδιομορφία του πλαισίου μέσα στο οποίο κινείται η εξουσία κατά την διάρκεια της κρίσης (επείγοντα μέτρα ,απουσία ενδελεχούς ελέγχου ,πράξεις κατά παρέκκλιση των κείμενων διατάξεων ,όλα υπό την πίεση του χρόνου και το βάρος της επιδημίας). Αναδεικνύεται λοιπόν ένα μοντέλο συμπεριφοράς του κράτους  που αναγνωρίζει ως καθήκον του όχι απλώς την  εξυπηρέτηση των συμφερόντων του πολίτη αλλά την ανάγκη  να γίνεται αυτό με τρόπο δίκαιο, αναλογικό, διαφανή και να υπόκειται πάντα σε έλεγχο. Το κράτος προτάσσει την αποτελεσματικότητα ως αρετή και ως κριτήριο αξιολόγησής του από τον πολίτη και επιδιώκει να εγκαταστήσει μία σχέση εμπιστοσύνης με τον πολίτη , εμπιστοσύνη όχι απροϋπόθετη αλλά διαρκώς επαναεπιβεβαιούμενη. Συνυπολογίζοντας και μία άλλη παράμετρο, την ατομική ευθύνη του πολίτη ,που τροφοδοτείται από την εμπιστοσύνη προς το κράτος, έχουμε ένα ενάρετο σύμπλεγμα κράτους-πολίτη, μια δυναμική ισορροπία απαραίτητη για κάθε πρόοδο . Η ευκαιρία λοιπόν είναι να εδραιωθεί αυτό το μοντέλο και να εμπεδωθεί αυτή η σχέση με αφορμή ακριβώς την πρόδηλη ανάγκη για λογοδοσία που προέκυψε από τις έκτακτες συνθήκες νομοθέτησης και παροχής-κατανομής οικονομικής βοήθειας. Ποια είναι η παγίδα; Ακριβώς αυτές οι έκτακτες συνθήκες αδιαφάνειας να θρέψουν συστήματα εξουσίας που θα εκμεταλλευτούν πόρους για πελατειακές και ίδιες εξυπηρετήσεις με όφελος αυτοσυντήρησης ,αναπαραγωγής και μελλοντικής γιγάντωσης. Η λειτουργία ενός διεφθαρμένου συστήματος εξουσίας ( μπορεί να μην είναι σύστημα ,αλλά μονάδα) σε αυτές τις συνθήκες θα οδηγήσει στην ενίσχυση της αλαζονείας και θα τροφοδοτήσει ανορθολογικές συμπεριφορές και θα εδραιώσει έναν φαύλο κύκλο πλειοδοσίας παροχών , λαϊκισμού και ολοένα και λιγότερης διαφάνειας με παράλληλη προετοιμασία σθεναρής αντίστασης και άρνησης για οποιονδήποτε έλεγχο και λογοδοσία. Έτσι , αν οι παροχές και η κατανομή των βαρών δεν γίνουν με τρόπο σταθερό, δίκαιο και ορθολογικό , ανεπηρέαστο από συντεχνιακές πιέσεις και ψηφοθηρικές πρακτικές και διαταραχθεί η εμπιστοσύνη του πολίτη απέναντι στο κράτος ,τότε αυτός ο πολίτης ,ο ορθολογιστής , ο δημοκρατικός ,με αίσθημα ατομικής πολιτικής ευθύνης και πλήρη συνείδηση της ιστορικότητας και της κρισιμότητας της περιόδου όταν έρθει η βαθιά οικονομική ύφεση μετά την κρίση με ποιες πολιτικές και ηθικές αντοχές θα στηρίξει την ορθή πρακτική και πώς θα αντέξει να αποτελέσει για άλλη μια φορά ανάχωμα στην επέλαση του λαϊκισμού και της πολιτικής ακροβασίας μεταξύ γραφικού και επικίνδυνου;

Μπροστά στο φοβερό και το τραγικό  ο άνθρωπος σαστίζει. Κείνες τις ώρες μπούκωνε  το στόμα των ποιητών και οι λέξεις φαίνονταν ανήμπορες και ατελέσφορες ,έγραφε ο ποιητής για να δείξει το σεβασμό του στην ιστορικότητα των στιγμών .Ο λόγος όμως ποτέ δεν είναι ανήμπορος , ούτε επιτρέπεται να σαστίζει . Αντιθέτως είναι αυτός που συνοδεύει τον άνθρωπο στις πιο ψηλές στιγμές του ,τον αγαλλιάζει στη χαρά ,τον παρηγορεί στην οδύνη. Η απουσία ορθού δημόσιου λόγου είναι ιδιαιτέρως εμφανής την περίοδο αυτή της κρίσης. Τείνει να απορροφηθεί από απαραίτητα για την επίτευξη κρίσιμων στόχων μεν  ισοπεδωτικά για την ατομικότητα του καθενός δε συνθήματα. Ο φόβος οδηγεί στην διαμόρφωση ενός ήσυχου πολίτη, ενός πολίτη με ακρισία. Κακό για τη δημοκρατία. Η απουσία ουσιαστικού πολιτικού λόγου και η στοίχιση πίσω από προτυπωμένες ασφαλείς μανιέρες οδηγεί στην διαμόρφωση ενός άοπλου πολιτικού. Κακό για την δημοκρατία. Η ευκαιρία είναι να αναδειχθεί ένας νέος , θαρραλέος πολιτικός λόγος που να δένει αρμονικά με τις υπόλοιπες αρετές που πρέπει να έχει ένας ηγέτης. Αυτός ο λόγος έχει ήδη καταφέρει να  διακριθεί και να ξεχωρίσει. Η ευκαιρία είναι να ενδυναμωθεί και να γίνει ακόμα πιο ειλικρινής. Η παγίδα είναι η κούραση, η επανάληψη και η αίσθηση πως δεν χρειάζεται περαιτέρω εξέλιξη και βελτίωση. Η παγίδα είναι η ροπή προς την κολακεία που μπορεί να οδηγήσει στην αλαζονεία και να γκρεμίσει ό,τι έχει κατακτηθεί έως τώρα. Η ευκαιρία είναι η δημοκρατία της αξιοσύνης και ενεργότητας και η παγίδα η αριστοκρατία των αυλοκολάκων και της στασιμότητας.

Η επόμενη ημέρα θα είναι η συνέχεια της σημερινής .Οφείλουμε όπως προστατεύουμε με κάθε κόστος την ανθρώπινη ζωή να προστατεύσουμε και τις αρχές της δημοκρατίας ,του ορθού λόγου , της ηθικής και της αρετής γιατί πάνω σε αυτές θα ανασυγκροτήσουμε την κοινωνία μας. Τώρα που είμαστε μακριά ο ένας από τον άλλο ,ας κοιταχτούμε στα μάτια .Ας είναι η απόσταση ευκαιρία για μια επαφή αλήθειας .Και αν υπάρχει αλήθεια ,παγίδα δεν υπάρχει.

Θωμάς Ρετσιάνης – Μαιευτήρας, Γυναικολόγος