Πανδημία και βιοηθική: Προβληματισμοί, διλήμματα και προκλήσεις

Η πανδημία του κορωνοϊού επηρέασε βαθιά, δραματικά και σε παγκόσμια κλίμακα συστήματα υγείας και δημόσιας διοίκησης, οικονομικά και πολιτικά μοντέλα, μοντέλα κοινωνικής συμπεριφοράς και ηθικής. Ο τρόπος αντίδρασης σε επίπεδο κρατών δεν ήταν ενιαίος. Διαφορές υπήρχαν τόσο στα μέτρα αντιμετώπισης και προστασίας ( είδος ,έκταση, αυστηρότητα, χρονοδιάγραμμα, προτεραιότητες, αιτιολογημένη στόχευση) , όσο και στα μέτρα για την επάνοδο στην πρότερη κατάσταση. Η σφοδρότητα του υγειονομικού κινδύνου, τα ακραία μέτρα και οι επείγουσες διαδικασίες νομοθέτησης και εφαρμογής αυτών μας έφεραν αντιμέτωπους με βιοηθικά διλήμματα και προβληματισμούς .Αναδείχτηκε έτσι επιτακτικά η ανάγκη ικανοποιητικής ανταπόκρισης στις προκλήσεις του παρόντος και του μέλλοντος στον ευρύτερο τομέα της Βιοηθικής και των δικαιωμάτων . Ας δούμε λοιπόν ορισμένα  ζητήματα .

Ένα από τα καθοριστικά στοιχεία για την διαχείριση της πανδημίας ήταν η επάρκεια των δομών υγείας όσον αφορά στην υποδοχή, διάγνωση και θεραπεία των ασθενών. Σύντομα και αναπόφευκτα διαπιστώθηκε σε αρκετές περιπτώσεις χωρών πως δεν επαρκούσαν οι κλίνες ΜΕΘ και τα μέσα υποστήριξης (πχ αναπνευστήρες) για την νοσηλεία του συνόλου των ασθενών. Υπάρχουν κριτήρια που να καθορίζουν ποιος ασθενής θα λάβει αγωγή και θα υποστηριχθεί και ποιος όχι; Ποιος αποφασίζει και ποιος είναι υπόλογος; Εφαρμόστηκαν πρωτόκολλα προτεραιοποίησης ασθενών με στόχο να μετατοπιστεί η νομική και ηθική ευθύνη από τον κλινικό γιατρό που αντιμετωπίζει εν θερμώ τον ασθενή στο σύστημα υγείας που αποδέχεται την ανεπάρκειά του. Το ηθικό ζήτημα παραμένει και είναι βασανιστικό .Υπάρχουν επίσης οι περιπτώσεις ιατρικού λάθους, αμέλειας, μη τήρησης της δεοντολογίας υπό την πίεση ενός πανδημικού φαινομένου ,προκύπτουν ζητήματα ποινικής και αστικής ευθύνης των υγειονομικών και ερωτήματα εάν η αντιμετώπισή τους θα είναι διαφορετική.

Ερχόμαστε τώρα στο θέμα της υποχρεωτικής αγωγής είτε αφορά θεραπευτική αγωγή είτε εμβολιασμό σε συνδυασμό με τον υποχρεωτικό περιορισμό του ασθενούς σε καραντίνα. Θεμελιώδεις αρχές της Βιοηθικής είναι η αυτονομία, η αξιοπρέπεια και το δικαίωμα αυτοδιάθεσης του ασθενούς .Για οποιαδήποτε ιατρική πράξη συμπεριλαμβανομένης  της χορήγησης φαρμακευτικής αγωγής , πρέπει να έχει προηγηθεί πλήρης ενημέρωση του ασθενούς και να δοθεί η έγκυρη συναίνεσή του. Ο ασθενής δικαιούται να λάβει μια απόφαση που μπορεί να βλάψει την υγεία του. Στην περίπτωση όμως ενός μεταδοτικού νοσήματος και στην εξαιρετική περίπτωση μιας πανδημίας μπορούν να γίνουν αποδεκτοί κάποιοι περιορισμοί στην αυτονομία του ασθενούς ,καθώς οι αποφάσεις του για την προσωπική του υγεία αλλά και η συμπεριφορά του μπορεί να επηρεάσουν και άλλους ανθρώπους δυσμενώς. Προκύπτει λοιπόν μια σύγκρουση μεταξύ του δικαιώματος στην αυτονομία και του δημοσίου συμφέροντος, καθιστώντας το ζήτημα της αυτονομίας και της πιθανής άρνησης για θεραπεία/εμβολιασμό ή περιορισμό ελευθερίας κίνησης και επαφών ιδιαίτερα σύνθετο. Σε ανάλογο πλαίσιο εντάσσονται οι προβληματισμοί σε περιπτώσεις άρνησης του ασθενούς να ενημερωθεί για την υγεία του ,όπως γενικά έχει το δικαίωμα να προβάλλει, σε περίπτωση ανάγκης ιχνηλάτησης των επαφών του ασθενούς με πιθανή άρση του ιατρικού απορρήτου και παραβίαση των προσωπικών δεδομένων του ασθενούς και σε περιπτώσεις αυτενέργειας του ιατρού ( είτε θεραπεία είτε διαγνωστικές εξετάσεις)  χωρίς να έχει προηγηθεί η ρητή συναίνεση του ασθενούς.

Για να γίνουν ηθικά αποδεκτοί περιορισμοί της αυτονομίας (σε όλες τις εκφάνσεις της)  του ασθενούς πρέπει να τεκμηριώνεται επιστημονικά το εξαιρετικό των συνθηκών, όπως στην περίπτωση μιας επικίνδυνης πανδημίας , να υπάρχει η νομοθετική πρόβλεψη και να εφαρμόζεται η αρχή της αναλογικότητας . Τα όποια μέτρα πρέπει να είναι νόμιμα, αναγκαία, κατάλληλα και να μην υπερβαίνουν τον επιδιωκόμενο σκοπό.

Ένας άλλος βιοηθικός προβληματισμός αφορά στην χορήγηση φαρμάκων που δεν έχουν λάβει έγκριση χρήσης ή δεν έχουν ένδειξη ως  μέσο αντιμετώπισης της νόσου εκεί που δεν αποδίδουν οι καθιερωμένες θεραπείες ή εκεί που δεν υπάρχει καθιερωμένη θεραπεία. Στην περίπτωση αυτή πρέπει να είναι διασφαλισμένο πως το φάρμακο δεν θα βλάψει τον ασθενή ,ο οποίος πρέπει να ενημερωθεί για την ιδιαιτερότητα της αγωγής και να δώσει την συναίνεσή του. Είναι μείζον να μην παρακάμπτονται οι βασικές αρχές και οι βασικοί εδραιωμένοι κανόνες της έρευνας, ανάπτυξης και δοκιμής των φαρμάκων πριν την χρήση τους υπό την πίεση της πανδημίας .Μπορεί να εξεταστεί μια λελογισμένη επιτάχυνση των διαδικασιών ζυγίζοντας δυναμικά το ρίσκο και το όφελος. Επιπρόσθετα, είναι σημαντικό  να εξεταστούν τρόποι έτσι ώστε ένα φάρμακο ή εμβόλιο να μπορεί να είναι διαθέσιμο σε όλους, ανεξαρτήτως οικονομικής ευχέρειας ( ο Π.Ο.Υ. να αγοράσει τα δικαιώματα πατέντας του φαρμάκου ή εμβολίου και να  διαθέσει σε όλα τα κράτη τα απαραίτητα εφόδια για την αντιμετώπιση της πανδημίας).

Ζητήματα προκύπτουν τέλος με τη διαχείριση ειδικών ομάδων πληθυσμού όπως είναι οι μετανάστες χωρίς άδεια παραμονής ,η πρόσβαση των οποίων σε υγειονομικές δομές για   τεστ και ιατρική φροντίδα δεν πρέπει να συναρτάται με το status νομιμότητας παραμονής τους στην χώρα ,καθώς αυτό θα δυσκόλευε τον έλεγχο, την ιχνηλάτηση  και τον περιορισμό των κρουσμάτων. Ομάδες που ήδη αντιμετωπίζουν θέματα περιθωριοποίησης πρέπει να προσεχθούν ιδιαίτερα και με μεγάλη σπουδή για να αποφευχθεί η  γκετοποίηση και ο κοινωνικός στιγματισμός.

Υγειονομικό διαβατήριο, ψηφιακή ιχνηλάτηση επαφών, υποχρεωτική θερμομέτρηση  και άλλα πολλά μέτρα εξετάζονται, απορρίπτονται ή υιοθετούνται για την περίοδο της επανόδου σε μια πραγματικότητα με νέα κοινωνικο-πολιτικά και οικονομικά δεδομένα και δυσεπούλωτες πληγές. Οι προκλήσεις είναι εμπρός μας και το βιοηθικό αποτύπωμα αυτής της πανδημίας  μπορεί να λογιστεί ως ένα εφόδιο , ματωμένο και ακριβά πληρωμένο βέβαια , της ανθρωπότητας στην μάχη για ένα καλύτερο μέλλον.

Θωμάς Δ. Ρετσιάνης / Μαιευτήρας – Γυναικολόγος