Μολότοφ, όπως προφυλακτικά

Της Εύης Μποτσαροπούλου

Σε ένα σκετς των Monty Python από το 1970, ο οικοδεσπότης ενός τηλεπαιχνιδιού ερωτήσεων (John Cleese) κάνει σε μια ηλικιωμένη ιδιότροπη διαγωνιζόμενη (Terry Jones) μια γελοία προκλητική ερώτηση. Ο διάλογος ξεδιπλώνεται ως εξής:

Cleese: Ποιος μεγάλος αντίπαλος του καρτεσιανού δυϊσμού αντιστέκεται στη μείωση των ψυχολογικών φαινομένων στις φυσικές καταστάσεις; Τζόουνς: Δεν ξέρω!, Cleese: Λοιπόν, μαντέψτε., Τζόουνς: Henri Bergson, Cleese: Είναι η σωστή απάντηση!, Τζόουνς: Ω, αυτό ήταν τυχαίο. Δεν τον έχω ακουστά!

Οι Pythons ενδιαφέρονταν πολύ για την φιλοσοφία και λάτρευαν τον Γάλλο φιλόσοφο Ανρί Μπεργκσόν, τον συγγραφέα του δημοφιλούς δοκίμου που επικεντρώθηκε σε ένα και μόνο φαινόμενο: το γέλιο.

Το γέλιο, έγραψε ο Μπέργκσον, είχε «μια ικανότητα να προκαλεί σύγχυση» και σε πολλές περιπτώσεις, το χιούμορ φαίνεται να λειτουργεί ως μηχανισμός αντιμετώπισης τραγωδίας ή ατυχίας. Το  χιούμορ είναι καθαρτικό ακριβώς γιατί μας αναγκάζει να δούμε τα πράγματα από μια ανεξάρτητη προοπτική, εξυπηρετώντας παράλληλα μια σοβαρή κοινωνική λειτουργία και «σκοπός του είναι να διορθώσει απαλά αλλά σταθερά τις κοινωνικά “άβολες” συμπεριφορές. Υπό αυτή την έννοια, κατά τον Μπεργκσόν το γέλιο είναι τιμωρητικό.

Δεδομένου ότι το εν λόγω δοκίμιο γράφτηκε το 1900, θα πρέπει να μεταφράσουμε την έννοια των «άβολων συμπεριφορών» στο σήμερα. Η σύγχρονη άβολη συμπεριφορά είναι κάθε συμπεριφορά που ξεφεύγει από αυτό που ο Ποινικός Κώδικας στην ελληνική νομοθεσία οριοθετεί ως την αντίδραση ή την αντίληψη του μέσου συνετού ανθρώπου. Κάθε τι λοιπόν που ξεφεύγει από τα όρια της κοινής λογικής, το παράλογο, το προκλητικό για την νοημοσύνη μας, το αφελές προτείνεται να αντιμετωπίζεται με χιούμορ.

«Ποιο είναι το πρόβλημα με τον νέο Νόμο 4703/2020 για τις Δημόσιες Υπαίθριες Συναθροίσεις;» αναρωτήθηκε μεταξύ άλλων ο Ανδρέας Γιουρμετάκης πριν από κάποιες μέρες στην εκπομπή του Δημήτρη Μαρέδη στο astra TV. «Ποιο είναι το πρόβλημα να ελέγχεται αυτός που πάει στη διαδήλωση (…), άλλωστε κατά τον Βουλευτή του ΣΥΡΙΖΑ κ. Λάππα αν κάποιος κουβαλάει μια μολότοφ δεν σημαίνει ότι θα την χρησιμοποιήσει… ξέρετε πόσοι κουβαλάνε προφυλακτικό μαζί τους και γυρνάνε σπίτι τους με το προφυλακτικό αχρησιμοποίητο… γιατί όχι και με τη μολότοφ»;

Ο Γιουρμετάκης έκανε φυσικά αναφορά στη ερώτηση που υπέβαλε τον περασμένο Νοέμβριο στον υπουργό Δικαιοσύνης ο εισηγητής του ΣΥΡΙΖΑ, Σπύρος Λάππας, στην Επιτροπή Δημόσιας Τάξης και Δικαιοσύνης της Βουλής κατά την διάρκεια της κατ’ άρθρων συζήτησης του σχεδίου νόμου για τους Ποινικούς Κώδικες, για να λάβει την απάντηση από τον κ. Τσιάρα «Αυτός ο οποίος έχει μια βόμβα μολότοφ στο σακίδιο του, τι την θέλει; Βόλτα θα κάνει με τη βόμβα μολότοφ; Δηλαδή, ο έμπορος ναρκωτικών που έχει μια τσάντα με ναρκωτικά, βόλτα θα κάνει; Βόλτα τα κάνει κ. Λάππα;».

Κατά πάσα πιθανότητα, υιοθετώντας κανείς την άποψη του γάλλου φιλοσόφου, το χιούμορ και δη το τιμωρητικό, όπως στο ως άνω παράθεμα, είναι το μοναδικό εργαλείο που μπορεί να χρησιμοποιήσει κανείς για να αντιδράσει στον παραλογισμό του κοινωνικού και πολιτικού βίου.

Πριν από τον Μπέργκσον, λίγοι φιλόσοφοι είχαν σκεφτεί το γέλιο. Ο Δημόκριτος πήρε το παρατσούκλι του «ο φιλόσοφος του γέλιου» γιατί υποστήριξε την ευθυμία ως τρόπο ζωής, αλλά και πάλι ο Δημόκριτος είναι γνωστός για τις σκέψεις του για τον ατομισμό και όχι για το γέλιο. Η «Ποιητική» του Αριστοτέλη που ασχολήθηκε με την κωμωδία δεν είναι ευρέως γνωστή – θα λέγαμε ότι οι περισσότεροι την γνωρίζουμε μέσα από την αναφορά του Ουμπέρτο Έκο που την τοποθετεί στο κέντρο της πλοκής του βιβλίου του «Το όνομα του Ρόδου».

Ο Kant και ο Schopenhauer υποστήριξαν περιστασιακά ότι το γέλιο προέρχεται από μια αίσθηση ασυμφωνίας, ενώ ο Freud πρότεινε ότι το χιούμορ παρέχει μια μορφή πολύ αναγκαίας ανακούφισης από μια «νευρική ενέργεια» και καταπιεσμένα συναισθήματα.

Για πολλούς όμως ακόμη και σήμερα, το χιούμορ και το γέλιο που αυτό προκαλεί παραμένει εξίσου επικίνδυνο, όπως για τον Χόρχε στο βιβλίο του Έκο που υποστήριζε ότι «Το γέλιο ελευθερώνει τον αγροίκο από τον φόβο του διαβόλου, γιατί μες στη γιορτή των τρελών και ο διάβολος φαίνεται φτωχός και ηλίθιος, κι επομένως ελέγξιμος. Αυτό το βιβλίο, όμως – αναφέρεται στην Ποιητική του Αριστοτέλη -, μπορεί να διδάξει ότι η απελευθέρωση από τον φόβο του διαβόλου είναι σοφία. Όταν ο αγροίκος γελά, με το κρασί να κελαρύζει στο λαρύγγι του, νιώθει αφέντης, γιατί έχει αντιστρέψει τις σχέσεις της εξουσίας: το βιβλίο αυτό, όμως, μπορεί να διδάξει στους μορφωμένους τα έξυπνα, και από τη στιγμή εκείνη ένδοξα, τεχνάσματα με τα οποία θα νομιμοποιήσουν αυτή την αντιστροφή. […] Από το βιβλίο αυτό θα γεννιόταν η σκέψη ότι ο άνθρωπος μπορεί να απαιτήσει στον κόσμο αυτό την αφθονία της χώρας των ονείρων. Όμως αυτό είναι που δεν πρέπει και δεν μπορούμε να δεχτούμε».

Ας αντιστρέψουμε τις σχέσεις της εξουσίας και ας απαιτήσουμε στον κόσμο αυτό την αφθονία της χώρας των ονείρων… γιατί το χιούμορ είναι ευφυΐα και το χαρακτηριστικό που διακρίνει τον άνθρωπο από τα ζώα.