Η τύχη, το τυχαίο και η τυχαιότητα

Της Εύης Μποτσαροπούλου

«Μα γιατί εκνευρίζεσαι τόσο με τους αντιεμβολιαστές; Δεν καταλαβαίνεις ότι είναι ένας τρόπος να αυτορυθμιστούν οι κοινωνίες και να απαλλαγούν από τμήματά της όπου βασιλεύει η βλακεία και ο αναχρονισμός; Πως αλλιώς θα πάμε μπροστά αν δεν απαλλαγούμε από θρησκοληψίες, δεισιδαιμονίες, λαϊκισμό και φανατισμό;» με ρώτησε ένας φίλος, γιατρός και σοβαρά εμπλεκόμενος με την αντιμετώπιση του covid σε χώρα του εξωτερικού. Η συζήτηση γινόταν αρχές καλοκαιριού, πολύ πριν το κίνημα των αντιεμβολιαστών φουντώσει στην Ελλάδα, σε ένα ομολογουμένως ωραίο στιγμιότυπο δίπλα στη θάλασσα…

«Τι εννοείς;» τον ρώτησα. Δεν μπορούσα να καταλάβω τότε πως μπορεί κάποιος να σκεφτεί ότι δεν τον νοιάζει αν άνθρωποι αρρωσταίνουν και κυρίως πεθαίνουν γύρω του, έστω από επιλογή τους, έστω και αν ταυτόχρονα με τη στάση τους επηρεάζουν την πορεία της υγειονομικής κρίσης. «Μα, αυτό συμβαίνει με ιστορική περιοδικότητα απ΄ αρχής του κόσμου» μου λέει. «Οι πανδημίες, οι φυσικές καταστροφές και οι πόλεμοι υπήρξαν διαχρονικά ένας τρόπος «εκκαθάρισης» και αυτορρύθμισης των κοινωνιών. Η θεωρία της εξέλιξης άλλωστε, είτε τη δεις κυριολεκτικά, είτε παραφρασμένη αυτό επιτάσσει· να επιβιώνουν τα πιο εξελιγμένα είδη και τα υπόλοιπα που δεν προσαρμόζονται στις συνθήκες του περιβάλλοντος να εξαφανίζονται». Στην πραγματικότητα μου μιλούσε για το τυχαίο, την τυχαιότητα, που επηρεάζει την εξέλιξη και κατ΄ επέκταση την ιστορία του κόσμου.

Αν βγούμε λίγο απέξω από τον ηθικό μέρος του ζητήματος, του κατά πόσο δηλαδή αδιαφορούμε για τους συνανθρώπους μας – αν και θα πρέπει να παραδεχτούμε ότι όσο αυξάνει η διαμάχη μεταξύ αντιεμβολιαστών και εμβολιασμένων με ταυτόχρονη την έκρηξη κρουσμάτων, θανάτων και διασωληνωμένων, τόσο περισσότερος κόσμος σταματά να σοκάρεται από τις δυσάρεστες ειδήσεις και φτάνει να αδιαφορεί για τα πρόσωπα πίσω από τις ιστορίες όσων μη εμβολιασμένων κατέληξαν από covid – αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι η προσέγγιση των κοινωνιών στην τρέχουσα επικαιρότητα της πανδημίας ως complex systems και ο εστιασμός το ρόλο του τυχαίου.

Ένα πολύπλοκο σύστημα (complex system) είναι ένα σύστημα που αποτελείται από πολλά στοιχεία που μπορεί να αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, των οποίων η συμπεριφορά είναι εγγενώς δύσκολο να μοντελοποιηθεί λόγω των εξαρτήσεων, των ανταγωνισμών, των σχέσεων ή άλλων τύπων αλληλεπιδράσεων μεταξύ των μερών τους ή μεταξύ ενός δεδομένου συστήματος και του περιβάλλοντος του. Βέβαια, η φύση αρέσκεται να επαναλαμβάνει τον εαυτό της ακολουθώντας ορισμένους κανόνες συμμετρίας, αλλά πολύ συχνά ένα τυχαίο γεγονός εγκλείεται σ΄ αυτή τη διαδικασία και δημιουργεί νέα μοτίβα. Αυτό αποτελεί και χαρακτηριστικό σύνθετων συστημάτων τα οποία όταν διέπονται από μία χαώδη συμπεριφορά μπορεί να παρουσιάσουν νησίδες σταθερότητας που μπορεί να περιγράφουνε με τους ίδιους κανόνες της στατιστικής συμμετρίας (fractals).

Αυτό που γίνεται κατανοητό από τα ανωτέρω, είναι ότι η αρχή της τυχαιότητας ή της απροσδιοριστίας όπως ορίστηκε για πρώτη φορά το 1927 από τον Γερμανό φυσικό Werner Heisenberg είναι θεμελιώδης, αναπόσπαστη και χαρακτηριστική ιδιότητα του κόσμου που οδήγησε στο τέλος του ντετερμινισμού (του προβλέψιμου). Σε συνδυασμό με την θεωρία του χάους που θέλει το παρόν να καθορίζει το μέλλον, αλλά η προσέγγιση του παρόντος να μην προσδιορίζει κατά προσέγγιση το μέλλον, το τυχαίο-τυχαιότητα και η συγκυρία-σύμπτωση αποτελεί ένα επαναλαμβανόμενο συναρτησιακό πολύπλοκο σύστημα, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι το τυχαίο έχει τάξη, όσο κι αν αυτό ακούγεται οξύμωρο. «Ο Θεός δεν παίζει ζάρια» λοιπόν όπως είπε και ο Αϊνστάιν.

Οι πολιτικοί και οι αντιεμβολιαστές όμως μήπως παίζουν;

Η πανδημία, που φτάνει να συμπληρώσει μια διετία ύπαρξης, αν και στην αρχική της εμφάνιση θεωρείται ένα τυχαίο γεγονός, έχει πλέον χαρακτηριστικά κανονικότητας και σταθερότητας. Ποιο είναι το νέο τυχαίο γεγονός στην πορεία της πανδημίας που θα δημιουργήσει εκ νέου χαοτικές αντιδράσεις στα πολύπλοκα συστήματα που ζούμε μέχρι να επέλθει αυτορρύθμιση;

Μα φυσικά η Μποτσουάνα! Η νέα μετάλλαξη Όμικρον που πιθανώς να εξελίχθηκε κατά τη διάρκεια μιας χρόνιας λοίμωξης ενός ανοσοκατεσταλμένου ατόμου, και συγκεκριμένα ενός ασθενή HIV/AIDS που δεν ακολουθούσε θεραπεία, δεν θα μπορούσε να πληροί περισσότερο τις προδιαγραφές του τυχαίου γεγονότος που επηρεάζει εκ νέου το σύστημα μέχρι να καταφέρει να αυτορυθμιστεί μέσα από νησίδες σταθερότητας όπως είπαμε και πιο πάνω.

Ένας λοιπόν ασθενής με HIV/AIDS στην Μποτσουάνα, που είχε επιλέξει να μην ακολουθήσει θεραπεία, δημιουργεί μια νέα κατάσταση, η οποία θα μπορούσε σε επίπεδο Ελλάδας να θεωρηθεί ευτυχής συγκυρία-σύμπτωση. Αυτό που ψάχναμε και δεν βρίσκαμε για να σπάσει ο αντιεμβολιαστικός κλοιός. Βούτυρο στο ψωμί του Μητσοτάκη.

Όχι, δεν ειρωνεύομαι… Αν το σκεφτούμε καλύτερα, η μετάλλαξη Όμικρον έδωσε την πολυπόθητη νομιμοποίηση στην Κυβέρνηση να επιβάλει τον υποχρεωτικό εμβολιασμό στους άνω των 60, να μειωθεί η χρόνος για την τρίτη αναμνηστική δόση. Καμία καμπάνια και κανένα voucher στους νέους δεν το πέτυχε. Ούτε και η στάση της Ιεράς Συνόδου. Εδώ θα μου πεις δεν το καταφέρνανε οι απόλυτοι αριθμοί που τρομάζουν….

Και οι χθεσινοί αριθμοί για τους εμβολιασμούς το επιβεβαιώνουν. Σύμφωνα με τον ΣΚΑΪ, η κίνηση ήταν ιδιαίτερα αυξημένη στα εμβολιαστικά κέντρα, όπου διενεργήθηκαν περισσότεροι από 120.000 εμβολιασμοί. Είναι χαρακτηριστικό πως πριν από έναν μήνα, στις 6 Νοεμβρίου είχαν διενεργηθεί μόλις 34.300 εμβολιασμοί. Παράλληλα, αυξάνεται σταδιακά και ο αριθμός των πολιτών άνω των 60 ετών που επιλέγουν να εμβολιαστούν έναντι του COVID-19, μετά τη θέσπιση της υποχρεωτικότητας.

Η σύμπτωση-συγκυρία είτε ως συμπαντικό φαινόμενο, είτε ως φαινόμενο της καθημερινότητας, δεν είναι τίποτα άλλο από τυχαιότητες ή αναμενόμενα περιστατικά. Είναι η τυχαία, αναπάντεχη, ταυτόχρονη εμφάνιση δύο ή περισσοτέρων γεγονότων ή φαινομένων.

Πόσο φορές άλλωστε ο ρους της Ιστορίας άλλαξε από ένα τυχαίο γεγονός;

Ας θυμηθούμε για παράδειγμα τον Γκύντερ Σαμπόφσκι που ετοιμαζόταν να δώσει συνέντευξη Τύπου στους Ανατολικογερμανούς και τους ξένους δημοσιογράφους στο Διεθνές Κέντρο Τύπου του Ανατολικού Βερολίνου στις 9 Νοεμβρίου του 1989 την ημέρα που έπεσε το Τείχος του Βερολίνου. Η ιστορία είναι λίγο πολύ γνωστή… Από ένα γραφειοκρατικό λάθος, από την άγνοια και την αμέλεια του Σαμπόφσκι που αναφέρθηκε σε μια νέα ταξιδιωτική οδηγία την οποία παρουσίασε ως εγκεκριμένη από το Υπουργικό Συμβούλιο ενώ στην πραγματικότητα ήταν μόνο ένα νομοσχέδιο υπό επεξεργασία. Όταν δε, ρωτήθηκε από τον δημοσιογράφο Ρικάρντο Έρμαν από το ιταλικό πρακτορείο ANSA πότε τίθεται η ρύθμιση σε εφαρμογή, απάντησε: «Αυτή η ρύθμιση τίθεται σε εφαρμογή… απ’ όσο ξέρω… αμέσως τίθεται σε εφαρμογή, χωρίς καθυστέρηση». Τα γεγονότα που ακολούθησαν γνωστά. Μια συνέντευξη τύπου που δεν πήγε καλά μετά από 4 ώρες άλλαξε τον κόσμο…