Η βιοτεχνία και το αστικό κέντρο της Λάρισας τον 19ο αιώνα – Τα πρώτα εργοστάσια

α΄ Η βιοτεχνία. Οικοτεχνία: Μετά την παρακμή των βιοτεχνιών στα Αμπελάκια τον Τύρναβο, την Αγιά, κ. α., οι κάτοικοι έστρεψαν το ενδιαφέρον τους στη γεωργία και στην υποτυπώδη οικοτεχνία. Έτσι από τα πολλά βαφεία του 18ου αιώνα στον Τύρναβο, φτάσαμε τη δεκαετία του 1850 να υπάρχουν μόνο δύο (Heuzey 1858).

Στις περιοχές που προαναφέραμε, όπως και στη Σελίτσανη και τη Ρέτσιανη οι κάτοικοι ασχολούνταν με την ύφανση ¨φιτιλιών” και “αλατζάδων”, που κατασκευάζονταν από μετάξι και βαμβάκι. Στην Αγιά το κέντρο βάρους της βιοτεχνίας είχε πέσει στη βυρσοδεψία. Η κωμόπολη διέθετε 9 εργαστήρια επεξεργασίας δερμάτων και παρήγαγε 17.000 δέρματα το χρόνο¹. Έτσι ενώ την περίοδο 1840-1849, η οικονομία της Αγιάς ήταν σε κρίση, τα χρέη των κατοίκων της μεγάλα και η αιμορραγία ανθρώπινου δυναμικού προς το εξωτερικό μεγάλωνε μέρα με την ημέρα, τη δεκαετία που ακολούθησε παρατηρήθηκε μεγάλη ανάπτυξη της βαμβακοκαλλιέργειας, με συνέπεια την προώθηση της χειροτεχνίας στην περιοχή (μέχρι και την Σελίτσανη), και την επακόλουθη οικονομική ανάπτυξη. Η χειροτεχνία αυτή, που ήταν βασικός οικονομικός πυλώνας εισόδων για την περιοχή, περιέπεσε σε μαρασμό από το 1876 και μετά λόγω ανταγωνισμού με άλλες παραγωγικές περιοχές της ελεύθερης Ελλάδας.

Άλλη αξιόλογη βιοτεχνία υφαντών υπήρξε στο Ζάρκο με τα λευκά ή χρωματιστά βαμβακερά πανιά (“Ζάρκινα πανιά”). Στο Πήλιο μεγάλη ανάπτυξη της βιοτεχνίας παρατηρήθηκε τον 18ο αιώνα, ενώ κατά τον επόμενο αιώνα, μπορεί να μην ήταν τόσο σημαντική πηγή εσόδων αλλά ήταν ακόμα σε ανάπτυξη. Αυτό μέχρι το 1850, περίπου, χρονιά που άρχισε να μετατοπίζεται το κέντρο βάρους της οικονομίας της περιοχής στο γειτονικό Βόλο. Στη δυτική πλευρά του Πηλίου (Μακρινίτσα, Πορταριά), όπως και στη γειτονική Όσσα οι κυριότερες βιοτεχνίες ήταν τα βυρσοδεψία και οι υφαντουργίες αλατζάδων και φιτιλιών, ενώ στα ανατολικά χωριά του Πηλίου (Ζαγορά), υπήρχαν βιοτεχνίες για κάπες. Άλλες βιοτεχνίες υπήρχαν στην Κρανιά Ασπροποτάμου, τη Σκληνιάσα, στο Λιβάδι (τσαρούχια) ενώ στον Κλεινοβό οι κάτοικοι είχαν αναπτύξει μια πρωτότυπη βιοτεχνία: κατασκεύαζαν χτένες από κόκαλα βουβάλων, τις οποίες εν συνεχεία πωλούσαν στα παζάρια. Οι κάτοικοι της Λεπενίτσας και της Σελίτσανης ασχολούνταν και με την αργυροχρυσοχοΐα (μερικές φορές μάλιστα περιόδευαν σε άλλα χωριά, γνωστοί με την ονομασία “χρυσικοί”). Στη Γράλιστα (Ελληνόπυργο) υπήρχε βιοτεχνία κατασκευής σαμαριών και στρωσιδιών (κιλίμια) από τραγίσιο μαλλί. Στην Καλαμπάκα αναπτύχθηκε επίσης η υφαντουργία με αργαλειούς που ύφαιναν μάλλινα υφάσματα κάθε χρήσης. Τέλος στον Αλμυρό κατασκευάζονταν “πανικά”, όχι και τόσο καλής ποιότητας, ενώ στα χωριά της Όθρης (Ανάβρα, κ. α.) υφαίνονταν οι γιάμπολες που ήταν ένα είδος βελέντζας.

Τα πρώτα εργοστάσια: Κάποιες βιοτεχνίες που άρχισαν να δημιουργούνται σε πόλεις της Θεσσαλίας μετά τα μέσα του 19ου αιώνα αποτέλεσαν τους προδρόμους των βιομηχανιών. Έτσι στο Βόλο μετά το 1850 άρχισε τη λειτουργία του ένα εργοστάσιο σαπωνοποιίας, ενώ στα Λεχώνια ένα εργοστάσιο μετάξης των αδελφών Κοκωσλή. Το 1872 Ελβετοί κατασκεύασαν και έθεσαν σε λειτουργία μια μακαρονοποιία και ένα μεταξουργείο στην Άφησσο, ενώ οι ίδιοι επενδυτές ίδρυσαν οινοποιία και εργοστάσιο ζυμαρικών στη Σελίτσανη². Στην Αγιά το 1866 λειτουργούσε το πρώτο κεραμοποιείο που έκανε εξαγωγές όλη την παραγωγή του. αξίζει να αναφέρουμε ότι ο Άγγλος πρόξενος Stuart κάνει το 1859 μια αναφορά, στην οποία αναφέρει, μεταξύ άλλων, ότι μια αγγλική εταιρεία, έχοντας πάρει τις σχετικές άδειες, λειτουργούσε στην περιοχή της Ζαγοράς μεταλλεία αργύρου και μολύβδου.

β΄ Πληθυσμιακά στοιχεία των αστικών κέντρων της Θεσσαλίας (19ος αι.)

Γενικά: Έχουμε αναφερθεί σε προηγούμενες ενότητες για την κατάσταση του χριστιανικού πληθυσμού της Θεσσαλίας και τον βαθμιαίο εκτοπισμό του στα ορεινά της περιοχής. Μετά από τα νομοθετήματα (Χάτι) του σουλτάνου που εκδόθηκαν το 1839 και το 1856, που εγγυώνταν την προστασία της ζωής και της ιδιοκτησίας όλων των κατοίκων της αυτοκρατορίας, οι Έλληνες άρχισα, δειλά-δειλά στην αρχή, να εγκαθίστανται στα αστικά κέντρα της περιοχής και στα μεγάλα κεφαλοχώρια του κάμπου. Μαζί με τον ερχομό των Ελλήνων, αρχίσει και η οικονομική ανάπτυξη της Λάρισας, του Αλμυρού, κ.α. Την ίδια εποχή ιδρύθηκε η πόλη του Βόλου, μιας και μέχρι τότε στην περιοχή ήταν το τουρκικό κάστρο και μόνο, ενώ άρχισε να κατοικείται από χριστιανούς και η Καρδίτσα.

Η Λάρισα: Ήταν πρωτεύουσα της Θεσσαλίας από την περίοδο των Ορλωφικών και έπειτα (1770) και αποτελούσε έδρα του βαλή, του ανώτερου ιεροδικαστή των Οθωμανών, μουλά, αλλά και του μητροπολίτη. Οι χριστιανικές συνοικίες της πόλης ήταν η Παράσχου (Άγιος Νικόλαος), η Αρναούτ μαχαλά (Άγιος Αθανάσιος), τα Σουφλάρια (Άγιοι Σαράντα) και ο Πέρα Μαχαλάς (συνοικία Ιπποκράτη), ενώ αρκετοί Έλληνες ζούσαν έξω από τον αστικό ιστό, στα Καλύβια (Αγία Μαρίνα). Οι υπόλοιπες συνοικίες κατοικούνταν στην πλειοψηφία τους από Οθωμανούς, ενώ οι Εβραϊκές κατοικίες ήταν συγκεντρωμένες κοντά στην Αγορά, διακόσια περίπου μέτρα νοτίως του λόφου του Αγίου Αχιλλείου. Κοντά στα εμπορικά ζούσαν και ορισμένοι χριστιανοί (Ξυλοπάζαρο- Τρανός Μαχαλάς), ενώ λιγότεροι στα Ταμπάκικα. Το 1856 εγκαταστάθηκε στη Λάρισα ο πρώτος ξένος πρόξενος, αυτός της Αγγλίας, ενώ το επόμενο έτος ιδρύθηκε και ελληνικό. Στα 1859 εγκαταστάθηκε Ρώσος επιτετραμμένος και το 1867 Γάλλος υποπρόξενος. Σύμφωνα με τον Γεωργιάδη η Λάρισα είχε 27 τζαμιά (σύμφωνα με τον Παλιούγκα το 1880 στη Λάρισα υπήρχαν 72 τζαμιά με κυριότερο αυτό του Χασάν μπέη, ακριβώς απέναντι από τον Άγιο Αχίλλιο), 3 Συναγωγές και 4 Ορθόδοξες εκκλησίες, που λειτουργούσαν τακτικά.

Οι Ναοί αυτοί ήταν: ο Άγιος Αθανάσιος, ο Άγιος Αθανάσιος Παράσχου (Ροΐδη), ο Άγιος Αχίλλιος (κατεδαφίστηκε από τον οθωμανικό όχλο στις 12/6/1769, ενώ το 1779 άρχισαν εργασίες ανέγερσης νέου Ναού. Ο νέος αυτός Ναός χρησιμοποιήθηκε συχνά από τους Τούρκους ως πυριτιδαποθήκη.), ο μικρός Ναός του Αγίου Βησσαρίωνος, δίπλα στον Άγιο Αχίλλιο, ενώ αργότερα οικοδομήθηκαν, ο Άγιος Νικόλαος (1857), οι Άγιοι Σαράντα (1856), η Ζωοδόχος Πηγή, ως μικρό εκκλησάκι στα Ταμπάκικα (1877), ενώ έξω από την πόλη, η Αγία Μαρίνα στα Καλύβια. Τα περισσότερα σπίτια ήταν φτωχά πλινθόσπιτα ενώ οι δρόμοι ήταν στενοί λιθόστρωτοι αλλά βρώμικοι, μιας και από τους δρόμους αυτούς περνούσαν και τα αστικά λύματα. Ένα άλλο χαρακτηριστικό της πόλης ήταν τα πολλά και διάσπαρτα νεκροταφεία, κυρίως οθωμανικά. Σύμφωνα με ανεπίσημη απογραφή του 1880³ η πόλη είχε 10.800 Τούρκους κατοίκους, 6.000 χριστιανούς (Έλληνες) και 2.500-3.000 εβραίους. [Τα τελευταία έτη έχει κυκλοφορήσει μια εντυπωσιακή δίτομη σειρά για την Τουρκοκρατούμενη Λάρισα από τον εκπαιδευτικό Θ. Παλιούγκα, στην οποία ο κάθε ενδιαφερόμενος θα δει με λεπτομερή τρόπο παρουσιαζόμενα πολλά στοιχεία για τη Λάρισα των 5 αυτών αιώνων της Τουρκοκρατίας⁴. [Το συνιστώ ανεπιφύλακτα!].

Τα Τρίκαλα: Τα Τρίκαλα ήταν η δεύτερη σε πληθυσμό πόλη της Θεσσαλίας και απετέλεσε την πρώτη οθωμανική πρωτεύουσα της Θεσσαλίας (μέχρι το 1770). η παρακμή της πόλης άρχισε την ίδια χρονιά όταν εσφάγησαν 3.000 Τρικαλινοί στη Λάρισα (στο φρικτό αυτό γεγονός αναφερόμαστε στην ενότητα για τα Ορλωφικά) και οριστικοποιήθηκε την περίοδο του 1821 όταν η πόλη έγινε κέντρο συγκεντρώσεως και στρατωνισμού των ατάκτων Αλβανών που οργανώνονταν για να χτυπήσουν την Εθνεγερσία. Από το 1858 εγκαταστάθηκε αντιπρόσωπος του ελληνικού προξενείου της Λάρισας. Τα Τρίκαλα, σύμφωνα με τους περιηγητές, ήταν σε καλύτερη κατάσταση από τη Λάρισα, ήταν, θα λέγαμε μια πιο ανθρώπινη πόλη. Μπορεί και εδώ οι δρόμοι να ήταν στενοί και βρώμικοι, όμως υπήρχαν πανέμορφες δενδροστοιχίες στις όχθες του Ληθαίου που έδιναν ένα ωραίο χρώμα στην πόλη. Ακόμα ξεχώριζαν μερικά όμορφα αρχοντικά των πλουσίων Οθωμανών μπέηδων, το Κάστρο και η καλαίσθητη δημόσια αγορά. Στην πόλη γύρω στα 1870 συναντούσε κανείς στα Τρίκαλα 10 Ορθόδοξους Ναούς, 7 τζαμιά και μια συναγωγή. Ακόμα στην πόλη λειτουργούσαν 4 Ελληνικά Σχολεία, ένα οθωμανικό και μια στρατιωτική Σχολή που είχε ιδρύσει ο Σεδίκ πασάς. Ο πληθυσμός των Τρικάλων άγγιζε τους 11.000 κατοίκους. Απ’ αυτούς οι 7.500 ήταν Χριστιανοί, που διπλασιάζονταν τον χειμώνα λόγω της άφιξης των Βλάχων νομάδων, 3.00 Οθωμανοί (πολλοί απ’ αυτούς Αλβανοί) και 400 περίπου εβραίοι.

Πηγή: mikrometoxos.gr (Κων/νος Αθ. Οικονομου, δάσκαλος, συγγραφέας)