Η άγνωστη σχέση του Παύλου Μελά με τη Λάρισα – Οι προσωπικές αναμνήσεις του αείμνηστου Δημάρχου Λαρισαίων Μιχαήλ Σάπκα

Αυτές τις ημέρες (13 Οκτωβρίου 1904) συμπληρώνονται 120 χρόνια από τον μαρτυρικό θάνατο του Παύλου Μελά. Ελάχιστοι, και αυτοί μόνον εδώ στη Λάρισα, γνωρίζουν ότι ο ενθουσιώδης και φιλόπατρις αυτός ανθυπολοχαγός είχε δεσμούς και κοινούς στόχους με τη Φιλόπτωχο Μακεδονική Αδελφότητα της πόλης μας [1], στην προσπάθειά τους να βοηθήσουν το ελληνικό στοιχείο της Μακεδονίας να απελευθερωθεί από την πολύχρονη οθωμανική τυραννία και να εξοντώσουν τους Βούλγαρους κομιτατζήδες.

Πρόεδρος της Μακεδονικής Αδελφότητος εκλέχθηκε το 1901 ο ιατρός Μιχαήλ Σάπκας [2], Μακεδόνας στην καταγωγή, ο οποίος κατά τη διάρκεια της θητείας του αναδιοργάνωσε τον Μακεδονικό Σύλλογο, ευαισθητοποίησε τα μέλη του στους κρυφούς σκοπούς της και ήλθε σε στενή επαφή με τα μέλη του Μακεδονικού Κομιτάτου των Αθηνών. Ο καρπός όλων των προσπαθειών του έχει καταγραφεί από τον ίδιο σε ένα δακτυλογραφημένο κείμενο 35 μεγάλων σελίδων με τίτλο «Η Λάρισα ορμητήριον του Μακεδονικού Αγώνος».

Το κείμενο αυτό δεν είναι γραμμένο κατά την περίοδο των γεγονότων του Μακεδονικού Αγώνα, αλλά πολύ αργότερα. Πότε ακριβώς δεν έχει εντοπισθεί με ακρίβεια. Μελετώντας, όμως, με προσοχή το κείμενο, διαπιστώνει κανείς ότι στην καταγραφή των γεγονότων ο Μιχαήλ Σάπκας αποφεύγει κατά κανόνα τη συχνή παράθεση ημερομηνιών, πιθανόν λόγω μερικής απώλειας της μνήμης. Έπειτα, σε διάφορα σημεία του κειμένου περιγράφει γεγονότα πολύ μεταγενέστερα, όπως επί παραδείγματι η επιδρομή των Γάλλων της Αντάντ στο σπίτι του στις αρχές Ιουνίου του 1917. Επίσης, αναφέρει τον Στέφανο Δραγούμη ως αοίδιμο, ενώ είναι γνωστό ότι ο συγκεκριμένος δικαστικός, πολιτικός και συγγραφέας πέθανε το 1923. Άλλη σοβαρή ένδειξη είναι το γεγονός ότι ενώ ο Χαράλαμπος Λούφας, συμφοιτητής του Παύλου Μελά στη Σχολή των Ευελπίδων, είχε τον Αύγουστο του 1904 που υπηρετούσε στη Λάρισα στον βαθμό του ανθυπολοχαγού, στο δακτυλογραφημένο κείμενό του ο Σάπκας τον αναφέρει τρεις φορές ως στρατηγό, προφανώς τον βαθμό που έφερε την εποχή που συνέγραφε τα απομνημονεύματα του Μακεδονικού Αγώνα (προήχθη σε υποστράτηγο το 1924). Επειδή το 1925 εκλέχθηκε δήμαρχος και μέχρι το 1934 που κράτησε η δημαρχιακή του θητεία ήταν μάλλον δύσκολο να συγγράψει τα γεγονότα του Μακεδονικού Αγώνα, γιατί συγχρόνως εξασκούσε και το ιατρικό επάγγελμα, επομένως θεωρείται λογικό να τοποθετήσουμε τη συγγραφή της μελέτης του αυτής στο διάστημα 1934-1940.

Η πρώτη επαφή του Παύλου Μελά (1870-1904) με τη Λάρισα έγινε το 1897. Από τους πρωτεργάτες της Εθνικής Εταιρείας, μιας οργάνωσης νεαρών αξιωματικών με κύριο έργο τον αλυτρωτισμό [3], τον Φεβρουάριο του 1897 η μονάδα στην οποία υπηρετούσε και είχε διοικητή τον πρίγκιπα Νικόλαο αναχώρησε με πλοίο από τον Πειραιά προς Βόλο μέσω Χαλκίδας και με τον σιδηρόδρομο από τον Βόλο έφτασε στη Λάρισα. Εδώ, με έντονη συναισθηματική συντριβή, έζησε όλες τις τραγικές φάσεις του ατυχούς ελληνοτουρκικού πολέμου.

Η επόμενη επίσκεψη στη Λάρισα του Παύλου Μελά ήταν στις 20 Ιουλίου 1904. Γράφει στη συγκεκριμένη μελέτη του ο Μιχαήλ Σάπκας: «Εις Λάρισαν ο Μακεδονικός Σύλλογος, καίτοι στερούμενος ικανών οικονομικών πόρων, εξουσιοδοτήθη να προβώμεν οπωσδήποτε εις την εξεύρεσιν τοιούτων μυστικώς και αθορύβως, διά να προβώμεν εις την παραγγελίαν του αναγκαίου ιματισμού και της υποδήσεως διά τους άνδρας του σώματος παρά τεχνιτών εμπίστων και να κάμωμεν την επιλογήν των καταλλήλων ανδρών Μακεδόνων, καθώς και σχετικών οδηγών γνωστών του εδάφους.

Την 20ήν Ιουλίου, κατά τα συμπεφωνημένα, αφίκετο εις Λάρισαν ο Π. Μελάς μετεμφιεσμένος εις ζωέμπορον με διαβατήριον διά την Τουρκίαν, με την επωνυμίαν Μικές Ζέζας [4]. Κατέλυσεν εις την οικίαν μου διά τινας ημέρας. Κατά την εν Λαρίση διαμονήν του εφρόντισα διά την εξεύρεσιν καταλλήλου συνοδού Μακεδόνος, εμπίστου πατριώτου, ειδικού ζωεμπόρου. Τοιούτον εύρον τον Κωνσταντίνον Φοσνάκην εκ Κοζάνης, διατηρούντα πανδοχείον εις Λάρισαν, ασχολούμενον και με το ζωεμπόριον, γνωστόν δε εις τα τουρκικά φυλάκια των συνόρων λόγω της συχνής επικοινωνίας με την Κοζάνην ως εκ του επαγγέλματός του. Μετά την εξασφάλισιν καταλλήλου συνοδού, τας απογευματινάς ώρας ημέρας εβδομαδιαίας αγοράς εν Λαρίση, ανεχώρησαν οι δύο συνταξιδιώται «ζωέμποροι» Φοσνάκης και Μελάς διά Κοζάνην. Διήλθον τα σύνορα χωρίς να προκαλέσωσι την προσοχήν ή και παρατήρησιν τινα των φρουρών της μεθορίου και ώδευσαν έφιπποι προς Κοζάνην όπου έφθασαν μετά 2-3 ημέρας. Εκεί ειδοποιημένοι οι μεμυημένοι εις την οργάνωσιν Κοζανίται πατριώται, υπεδέχθησαν μετά συγκινήσεως τον ζωέμπορον Ζέζαν και παρέσχον τα μέσα ασφαλούς διαμονής.

Εις Κοζάνην παρέμειναν επί τινας ημέρας, συνεσκέφθησαν επανειλλημένως με τους μεμυημένους εις την Εθνικήν υπόθεσιν, ανέπτυξεν ο Μελάς εις αυτούς την σοβαρότητα και τον σκοπόν της παρασκευαζομένης δράσεως, επικεφαλής της οποίας ετίθετο ο ίδιος και εξελέγη επιτροπή του Κέντρου Κοζάνης διά τον συντονισμόν των σχετικών ενεργειών, απεφασίσθη δε να γίνη επιλογή νέων, ακμαίων, ενθουσιωδών ανδρών οίτινες να αποσταλώσι εν καιρώ εις Λάρισαν ίνα καταταγώσι εις το ένοπλον Μακεδονικόν Σώμα του Μελά, όταν επέκειτο η εξόρμησις τούτου εις Μακεδονίαν.

Εκ Κοζάνης μετέβη εις Σιάτισταν και Σέλτσαν [5], όπου συνεσκέφθη μετά μελών εμπίστων της παρασκευασμένης οργανώσεως προς δράσιν, ανέπτυξεν και εις αυτήν τον μέγαν εθνικόν σκοπόν ταύτης και ωρίσθησαν επιτροπαί των συνισταμένων Κέντρων. Εκ Κοζάνης ήλθε εις επαφήν και με απεσταλμένους εκ Καστορίας, Κλεισούρας, Βλάστης, Νεβέσκας [6] και ετέρων κωμοπόλεων και ωρίσθησαν οι μετ’ αυτών σύνδεσμοι και αι επιτροπαί εκάστου Κέντρου, αίτινες ανέλαβον την μύησιν των ικανών και προθύμων προς συμμετοχήν εις την δράσιν. Αι επαφαί του έφθασαν μέχρι της περιφερείας Μοναστηρίου και Φλωρίνης.

Μετά τον διακανονισμόν της αναγκαίας προπαρασκευαστικής εργασίας εν Κοζάνη, τον καθορισμόν των Κέντρων του συντονισμού και της παρακολουθήσεως της επικειμένης Μακεδονικής δράσεως και την εγκατάστασιν των διοικητικών και εκτελεστικών επιτροπών των Κέντρων, ο Μελάς επέστρεψεν εις Λάρισαν. Κατά την βραχείαν διαμονήν του εν τη επιστροφή εις Λάρισαν, ελάβομεν οριστικάς αποφάσεις διά την επιλογήν των ανδρών, Μακεδόνων, οίτινες θα κατετάσσοντο εις το σώμα. Τούτων ο αριθμός δεν θα υπερέβαινε τους 40. Επεστήθη και πάλιν ιδιαιτέρως η προσοχή μας εις την εξεύρεσιν καταλλήλων οδηγών, χαρακτηρισθέν ως λίαν σοβαρόν ζήτημα και άξιον πολλής προσοχής. Συνεζητήσαμεν το ζήτημα της προμηθείας καταλλήλου ιματισμού και υποδήσεως διά τους άνδρας, ως και καλών καπών.

Τα απαιτούμενα οικονομικά μέσα διά την μισθοδοσίαν και διατροφήν των ανδρών και τας λοιπάς ανάγκας του σώματος, υπεσχέθη ότι ταύτα εξησφάλιζεν ο ίδιος εν Αθήναις. Επίσης διά τον αναγκαιούντα οπλισμόν και τα πυρομαχικά θα εφρόντιζεν ο ίδιος και θα απέστειλε ταύτα εν καιρώ προς ημάς εις Λάρισαν προ της επανόδου του. Συγχρόνως μας ανεκοίνωσεν υπό εχεμύθειαν ότι θα συνοδεύεται από δέκα επιλέκτους Κρητικούς, οίτινες θα απετέλουν την έμπιστον συνοδείαν του.

Μετά τα ανωτέρω αποφασισθέντα και την τακτοποίησιν διαφόρων άλλων ζητημάτων, μετεμφιεσθείς και πάλιν και με το σχετικόν ψευδώνυμον, επέστρεψεν εις Αθήνας, Προ της αναχωρήσεώς του ήλθε εις επαφήν και με τον Στρατηγόν [7] κ. Λούφαν, τοποθετημένον εις Λάρισαν, στρατιωτικόν λίαν σώφρονα, προβλεπτικόν εις όλα και πρακτικόν εις τας σκέψεις του. Ούτος ήτο εκ των εμπίστων φίλων του Μελά, μεμυημένος κατ’ αρχάς εις τας ειλημμένας αποφάσεις προς δράσιν εν Μακεδονία.

Αξίζει να αναφέρω ενταύθα ότι η άφιξις, η παραμονή και η εκ Λαρίσης μετάβασις εις Κοζάνην έμεινεν εντελώς μυστική, μη γνωσθείσα υπ’ ουδενός πλην εμού. Η μητέρα μου ήτο η μόνη ήτις υποπτεύθη ότι ο φιλοξενούμενος επί πενθήμερον εις το σπίτι μας [8] ζωέμπορος Ζέζας δεν ήτο απλούς ζωέμπορος, αλλά επρόκειτο περί προσώπου σημαίνοντος, έχοντος σοβαράν αποστολήν. Εις το σπίτι μας έμενε μόνη η μητέρα μου και τον εσυντρόφευε κατά τας μακράς και θερμάς εκείνας ημέρας του Ιουλίου. Εκείνη έκαμε την παρατήρησιν ότι ο ξένος ούτε ζωέμπορος ήτο, ούτε επαγγελματίας, ούτε εργατικός. Αυτός, μοι έλεγε, είναι από ευγενική οικογένεια και γραμματισμένος. Βλέπω τα χέρια του, δεν είναι από δουλεμένον άνθρωπον, είναι λεπτά χέρια, από γραμματικόν. Όλη την ημέρα γράφει και έχει μία φωτογραφία, την οποία πολλές φορές την ημέραν την κοιτά με πολλήν συγκίνησιν. Επρόκειτο περί φωτογραφίας της κυρίας Μελά και των παιδιών του. Βεβαίως δεν ήτο φρόνιμον να ικανοποιήσω την περιέργειάν της και αύτη ικανοποιήθη υπό συνθήκας λίαν λυπηράς, όταν ανηγγέλθη ο σκοτωμός του εν Μακεδονία.

Επιστρέψας εις Αθήνας ο Μελάς, με εκράτει εκείθεν ενήμερον των παρασκευών του.

(Συνεχίζεται)

[1]. Πίσω από τον φιλόπτωχο μανδύα του καταστατικού της αδελφότητας, η οποία ήταν περισσότερο γνωστή ως Μακεδονικός Σύλλογος, κρυβόταν η προσπάθεια όλων των Μακεδόνων την καταγωγή μελών, να βοηθήσουν την προσπάθεια για την απελευθέρωση της Μακεδονίας.

[2]. Για τη σπουδαία αυτή φυσιογνωμία λεπτομέρειες μπορεί να αντλήσετε από το βιβλίο: Παπαθεοδώρου Νικόλαος. Μιχαήλ Σάπκας, ο ευπατρίδης πολιτικός (1873-1956), Λάρισα (2013), σελ. 298.

[3]. Αλυτρωτισμός είναι η προσπάθεια απελευθέρωσης υπόδουλων ομοεθνών και προσάρτηση των εδαφών που κατείχε.

[4]. Το Μικές Ζέζας παραπέμπει στα ονόματα των παιδιών του Μιχαήλ και Ζωή, τα χαϊδευτικά των οποίων ήταν Μικές και Ζέζα.

[5]. Σέλτσα ή Σέλιτσα, η σημερινή Εράτυρα Κοζάνης.

[6]. Νεβέσκα, το σημερινό Νυμφαίο Φλώρινας.

[7]. Το 1904 ο Χαράλαμπος Λέφας ήταν ανθυπολοχαγός.

[8]. Το 1904 ο Σάπκας ήταν ελεύθερος. Ο γάμος του με την Ιουλία Λογιωτάτου έγινε το 1906.

Από τον Νίκο Παπαθεοδώρου / nikapap@hotmail.com / Φωτοθήκη Λάρισας