Λ. Μενδώνη στο 4ο Ελληνοτουρκικό Φόρουμ ΜΜΕ και Ακαδημαϊκών: «Ο πολιτισμός δεν είναι ένα παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος»

«Στόχος του Φόρουμ είναι να κοιτάξουμε τις ελληνοτουρκικές σχέσεις ο ένας μέσα από τα μάτια του άλλου, ώστε να μπορέσουμε να κατανοήσουμε ο ένας τον άλλον, και εν τέλει να δώσουμε προοπτική στην ειλικρινή προσέγγιση των δύο χωρών μας» σημείωσε η Υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη, ως κεντρική ομιλήτρια στο 4ο Ελληνοτουρκικό Φόρουμ Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης και Ακαδημαϊκών: «Ο ρόλος του αθλητισμού και του πολιτισμού στις Ελληνοτουρκικές σχέσεις» που έλαβε χώρα στο Μουσείο της Ακρόπολης.

Επεσήμανε ότι «ο πολιτισμός είναι μια βαθιά πολιτική έννοια. Το αποδεικνύει η ίδια η ετυμολογία της λέξης. Άρα, η διαχείριση του πολιτιστικού αποθέματος και η έκφραση της σύγχρονης δημιουργίας, κάθε τόπου και κάθε λαού, είναι άμεσα συνδεδεμένη με την εκάστοτε επικρατούσα ιδεολογία και το εκάστοτε καθεστώς διακυβέρνησης. Αυτό, που ασφαλώς μπορεί να κάνει ο πολιτισμός, είναι να δημιουργήσει προϋποθέσεις, να λειτουργήσει ως υπόβαθρο, ίσως και ως αφετηρία, για όσμωση και αλληλοκατανόηση. Στην περίπτωση των ελληνοτουρκικών σχέσεων, ο ρόλος του πολιτισμού στη δημιουργία προϋποθέσεων για τα προηγούμενα, είναι ίσως πιο πρόσφορος».

Όπως τόνισε η Λίνα Μενδώνη, «σήμερα, το ζητούμενο είναι να χαράξουμε μία σχέση πολιτιστικής συνεργασίας με όρους του εικοστού πρώτου αιώνα. Να συστηθούμε, αν θέλετε, εκ νέου. Να προτάξουμε τον πολιτισμό ως μία αυταξία, ιδανικά απαγκιστρώνοντας τον, από σκοπιμότητες. Να αποκτήσουμε μια θεσμικότητα στη συνεργασία μας, η οποία να συμπληρώνει την ιδιωτική πρωτοβουλία, στην οποία βασίζονταν σχεδόν αποκλειστικά τα σχήματα πολιτιστικής συνεργασίας, μέχρι πολύ πρόσφατα. Επιθυμούμε συνέργειες τόσο σε διμερές επίπεδο, όσο και στα διεθνή φόρα, κατ΄εφαρμογή της διεθνούς νομολογίας και χαράσσοντας νέους δρόμους, που θα ακολουθούν τις προτεραιότητες και τις προκλήσεις του σήμερα. Ο πολιτισμός δεν είναι ένα παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος. Είναι πεδίο συνεργασίας που ωφελεί τα εμπλεκόμενα μέρη».

Η Υπουργός αναφέρθηκε στην «στήριξη, την οποία παρέχει η Τουρκία στη χώρα μας, στο εθνικό αίτημά μας για την επανένωση των Γλυπτών του Παρθενώνα. Αυτή η στήριξη εκφράστηκε με τρόπο απόλυτο, που έλαβε και μεγάλη δημοσιότητα, στη Διακυβερνητική Επιτροπή της UNESCO για την Προώθηση της Επιστροφής των Πολιτιστικών Αγαθών στις Χώρες Προέλευσης που πραγματοποιήθηκε στο Παρίσι, τον περασμένο Μάιο. Με τον Υπουργό Ersoy είχαμε συζητήσει εκτενώς το θέμα και είχε ενθέρμως υποστηρίξει το ελληνικό αίτημα. Χαίρομαι, ιδιαίτερα, που η κ. Zeynep Boz είναι μαζί μας σήμερα, εδώ, ώστε να την ευχαριστήσω και δημόσια για την παρέμβασή της, που ήρθε να επιβεβαιώσει ότι ο Λόρδος Έλγιν δεν είχε λάβει καμία άδεια από τις οθωμανικές αρχές για την αφαίρεση των Γλυπτών, από το μνημείο».

Παράλληλα, εξέφρασε «την αγωνία μας για την τύχη των μνημείων της δικής μας ιστορικής κληρονομιάς, των χριστιανικών μνημείων, που βρίσκονται στην Τουρκία. Γνωρίζω πολύ καλά ότι στην Καππαδοκία -για παράδειγμα- έναν πανέμορφο τόπο με ανερχόμενο τουρισμό, τα χριστιανικά μνημεία αποκαθίστανται σωστά και αποτελούν τόπους προσέλκυσης πολιτιστικού τουρισμού. Όμως, μας θλίβει και μας προβληματίζει σφόδρα η μετατροπή του πλέον εμβληματικού, στην Τουρκία και παγκοσμίως,, βυζαντινού μνημείου της Αγίας Σοφίας, σε τέμενος. Το ίδιο συνέβη και με ένα άλλο αριστούργημα της βυζαντινής τέχνης και αρχιτεκτονικής, της Μονής της Χώρας. Η αυξημένη επισκεψιμότητα και χρήση, που συνεπάγεται η μετατροπή των μνημείων αυτών σε θρησκευτικούς χώρους και η αλλαγή χρήσης τους, από πολιτιστικούς μουσειακούς οργανισμούς, ενέχει σημαντικούς κινδύνους για τα ίδια τα μνημεία για τον πολύτιμο και μοναδικό διάκοσμό τους. Αυτόν τον κίνδυνο επισημάναμε και θα επισημαίνουμε, όπως έχουμε χρέος, τόσο διμερώς όσο και στο πλαίσιο των διεθνών Οργανισμών».

Ολόκληρη η ομιλία της Υπουργού Πολιτισμού Λίνας Μενδώνη

Κυρίες και κύριοι,

Φίλοι και φίλες,

Με μεγάλη χαρά παραβρίσκομαι στο 4ο ελληνοτουρκικό Φόρουμ «Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης και Ακαδημαϊκών». Ευχαριστώ τους διοργανωτές και ιδιαίτερα τον καθηγητή Κωνσταντίνο Φίλη για την πρόσκληση. Η διοργάνωση του Φόρουμ -με τη συμμετοχή εκλεκτών προσκεκλημένων και από τις δύο χώρες- ευνοεί την ανταλλαγή απόψεων σε ένα ανεπίσημο και φιλικό περιβάλλον.

Στόχος του Φόρουμ είναι να κοιτάξουμε τις ελληνοτουρκικές σχέσεις ο ένας μέσα από τα μάτια του άλλου, ώστε να μπορέσουμε να κατανοήσουμε ο ένας τον άλλον, και εν τέλει να δώσουμε προοπτική στην ειλικρινή προσέγγιση των δύο χωρών μας.

Φυσικά, ως μέλος της ελληνικής κυβέρνησης, ως Υπουργός Πολιτισμού της Ελληνικής Δημοκρατίας, δεν μπορώ να απεκδυθώ τον θεσμικό μου ρόλο και να αποφύγω τον πολιτικό λόγο. Όμως, πιστεύω ακράδαντα ότι ο πολιτικός λόγος οφείλει να είναι ανοιχτός και αφτιασίδωτος.

Οι πολιτιστικές σχέσεις της Ελλάδας και της Τουρκίας εμφανίζουν, όπως άλλωστε όλο το φάσμα των σχέσεων μας, διακυμάνσεις, εντάσεις, προκλήσεις και ευκαιρίες. Φρονώ ότι οι ευκαιρίες είναι περισσότερες. Είναι κοινότυπη η φράση ότι «ο πολιτισμός ενώνει». Θα συμφωνήσω, εν μέρει. Ο πολιτισμός είναι μια βαθειά πολιτική έννοια. Το αποδεικνύει η ίδια η ετυμολογία της λέξης. Άρα, η διαχείριση του πολιτιστικού αποθέματος και η έκφραση της σύγχρονης δημιουργίας, κάθε τόπου και κάθε λαού, είναι άμεσα συνδεδεμένη με την εκάστοτε επικρατούσα ιδεολογία και το εκάστοτε καθεστώς διακυβέρνησης. Αυτό, που ασφαλώς μπορεί να κάνει ο πολιτισμός, είναι να δημιουργήσει προϋποθέσεις, να λειτουργήσει ως υπόβαθρο, ίσως και ως αφετηρία, για όσμωση και αλληλοκατανόηση.

Στην περίπτωση των ελληνοτουρκικών σχέσεων, ο ρόλος του πολιτισμού στη δημιουργία προϋποθέσεων για τα προηγούμενα, είναι ίσως πιο πρόσφορος, αν σκεφθεί κανείς ότι η μεν ελληνική παρουσία στο έδαφος της σημερινής Τουρκίας υπήρξε διαρκής για αιώνες, η δε η οθωμανική κυριαρχία στην Ελλάδα διήρκησε για περίπου μισή χιλιετία, αφήνοντας έντονα σημάδια και ίχνη στην υλική και άυλη κληρονομιά των λαών και των κοινοτήτων.

Μνημεία, κουζίνα, μουσική, τραγούδια, λέξεις, ακόμη και παρεμφερής τρόπος ζωής, είναι ένα απόθεμα που διαμόρφωσαν αιώνες γειτνίασης και συγχρωτισμού. Υπάρχει, λοιπόν, ένα υπόστρωμα αιώνων καθημερινών ανθρώπινων επαφών και ανταλλαγών. Αυτό πρακτικά διεκόπη με τις τελευταίες ανταλλαγές πληθυσμών του περασμένου αιώνα. Έκτοτε, και για τις δεκαετίες που μεσολάβησαν, η πολιτιστική συνεργασία βρέθηκε σε ύφεση. Οπωσδήποτε, με κάποιες φωτεινές εκλάμψεις, αλλά συνήθως ακολουθώντας το χαμηλό βαρομετρικό των πολιτικών μας σχέσεων.

Σήμερα, το ζητούμενο είναι να χαράξουμε μία σχέση πολιτιστικής συνεργασίας με όρους του εικοστού πρώτου αιώνα. Να συστηθούμε, αν θέλετε, εκ νέου. Να προτάξουμε τον πολιτισμό ως μία αυταξία, ιδανικά απαγκιστρώνοντας τον, από σκοπιμότητες. Να αποκτήσουμε μια θεσμικότητα στη συνεργασία μας, η οποία να συμπληρώνει την ιδιωτική πρωτοβουλία, στην οποία βασίζονταν σχεδόν αποκλειστικά τα σχήματα πολιτιστικής συνεργασίας, μέχρι πολύ πρόσφατα.

Επιθυμούμε συνέργειες τόσο σε διμερές επίπεδο, όσο και στα διεθνή φόρα, κατ΄ εφαρμογή της διεθνούς νομολογίας και χαράσσοντας νέους δρόμους, που θα ακολουθούν τις προτεραιότητες και τις προκλήσεις του σήμερα. Ο πολιτισμός δεν είναι ένα παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος. Είναι πεδίο συνεργασίας που ωφελεί τα εμπλεκόμενα μέρη.

Αυτές τις σκέψεις είχα την ευκαιρία να ανταλλάξω στις τακτικές συναντήσεις, που έχω πλέον με τον ομόλογό μου, τον Υπουργό Πολιτισμού και Τουρισμού της Τουρκίας κ. Mehmet Nuri Ersoy, από τη στιγμή που ξεκίνησε η προσπάθεια επαναπροσέγγισης των δύο κυβερνήσεων, με εναρκτήρια ημερομηνία, τον Δεκέμβριο του 2023, στο 5ο Ανώτατο Συμβούλιο Συνεργασίας, στην Αθήνα. Οι επαφές αυτές παρήγαγαν ήδη κάποιους καρπούς.

Επίσημοι θεατρικοί φορείς των δύο χωρών ανέβασαν, ως συμπαραγωγή, την παράσταση «Ρωμαίος και Ιουλιέτα». Η παράσταση, στην οποία συνεργάστηκαν αρμονικά και ισότιμα Έλληνες και Τούρκοι καλλιτέχνες, παρουσιάστηκε, με μεγάλη επιτυχία, σε πόλεις της Τουρκίας, αλλά και την Αθήνα, με την παρουσία του κ. Ersoy και την δική μου. Το γλωσσικό εμπόδιο ξεπεράστηκε και η παράσταση άγγιξε το κοινό. Ίσως, αποτελεί απόδειξη ότι σε διαπροσωπικό επίπεδο μπορούμε να συνεννοούμαστε πολύ καλά.

Επιθυμούμε να προωθήσουμε τέτοιες συμπράξεις στον τομέα του σύγχρονου πολιτισμού: Στο θέατρο, στον κινηματογράφο, όπου και οι δύο χώρες έχουν να επιδείξουν εξαιρετικές ταινίες τα τελευταία χρόνια, αλλά γιατί όχι και στην τηλεόραση. Δεν είναι τυχαίο ότι η εμπορικότερη ελληνική ταινία όλων των εποχών είναι η «Πολίτικη Κουζίνα».

Ως προς τις παραστατικές τέχνες, η μουσική είναι το προνομιακό πεδίο. Το περασμένο καλοκαίρι διοργανώθηκε μία σειρά συναυλιών στην Κρήτη, υπό την αιγίδα του ΥΠΠΟ, με μουσικούς και από τις δύο χώρες, όπου όλα τα τραγούδια -εξίσου δημοφιλή και στις δύο χώρες- μπορούσαν να τραγουδηθούν είτε στα ελληνικά, είτε στα τουρκικά.

Σε λίγες μέρες, θα υποδεχθώ και πάλι τον κ. Ersoy, στην Αθήνα. Ένα από τα θέματα που θέλω να του προτείνω είναι η διοργάνωση ενός κοινού σεμιναρίου μεταξύ των Υπηρεσιών των δύο χωρών μας, για θέματα που σχετίζονται με την πρόληψη και την καταπολέμηση της παράνομης διακίνησης των πολιτιστικών αγαθών. Η ανταλλαγή εμπειριών, τεχνογνωσίας και καλών πρακτικών συμβάλλει σημαντικά στην ενίσχυση του κοινού μετώπου ενάντια στην μάστιγα της αρχαιοκαπηλίας, η οποία έχει πλήξει και τις δύο χώρες. Επισημαίνω, ότι η Ελλάδα και η Τουρκία έχουν υπογράψει Διμερές Πρωτόκολλο για την παρεμπόδιση και πρόληψη της παράνομης εισαγωγής, εξαγωγής, διακίνησης και μεταβίβασης κυριότητας πολιτιστικών αγαθών, καθώς και Κοινή Διακήρυξη για συνεργασία στους τομείς της αναγνώρισης, προστασίας και διατήρησης της Πολιτιστικής Κληρονομιάς στο πλαίσιο της Σύμβασης της UNESCO.

Δε μπορώ, ασφαλώς, να μην αναφερθώ στην στήριξη, την οποία παρέχει η Τουρκία στη χώρα μας, στο εθνικό αίτημά μας για την επανένωση των Γλυπτών του Παρθενώνα. Αυτή η στήριξη εκφράστηκε με τρόπο απόλυτο, που έλαβε και μεγάλη δημοσιότητα, στη Διακυβερνητική Επιτροπή της UNESCO για την Προώθηση της Επιστροφής των Πολιτιστικών Αγαθών στις Χώρες Προέλευσης που πραγματοποιήθηκε στο Παρίσι, τον περασμένο Μάιο. Με τον Υπουργό Ersoy είχαμε συζητήσει εκτενώς το θέμα και είχε ενθέρμως υποστηρίξει το ελληνικό αίτημα. Χαίρομαι, ιδιαίτερα, που η κ. Zeynep Boz είναι μαζί μας σήμερα, εδώ, ώστε να την ευχαριστήσω και δημόσια για την παρέμβασή της, που ήρθε να επιβεβαιώσει ότι ο Λόρδος Έλγιν δεν είχε λάβει καμία άδεια από τις οθωμανικές αρχές για την αφαίρεση των Γλυπτών, από το μνημείο. Οτι σουλτανικό φιρμάνι με τέτοιο περιεχόμενο δεν υπάρχει.

Μία ακόμη ευκαιρία συνεργασίας είναι η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς από την κλιματική κρίση. Η Ελλάδα από το 2019 έχει αναλάβει διεθνείς πρωτοβουλίεςστον τομέα αυτό. Τα δύο τελευταία χρόνια, διοργανώσαμε τρία διεθνή σεμινάρια, με την συμμετοχή εμπειρογνωμόνων και από την Τουρκία. Επεξεργαζόμαστε μία ευρύτερη πρωτοβουλία, με χώρες της ευρύτερης περιοχής, με τις οποίες αντιμετωπίζουμε παρεμφερείς προκλήσεις και αντίστοιχα κλιματικά φαινόμενα, θέλοντας να ενώσουμε τις δυνάμεις και την τεχνογνωσία μας.

Συζήτηση γίνεται συχνά για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς στις δύο χώρες. Θα ήθελα να είμαι σαφής ως προς τα οθωμανικά μνημεία στην Ελλάδα: Στο πλαίσιο της ισότιμης αντιμετώπισης όλων των υλικών πολιτιστικών μορφών και εκφράσεων που αναπτύχθηκαν διαχρονικά στην Ελλάδα, λαμβάνουμε συνεχή μέριμνα για την προστασία, διατήρηση, αποκατάσταση και ανάδειξη των κοσμικών και θρησκευτικών μνημείων της οθωμανικής τέχνης και αρχιτεκτονικής. Αυτά τα μνημεία παρακολουθούνται συστηματικά από τις αρμόδιες Κεντρικές και Περιφερειακές Υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού, οι οποίες είναι υπεύθυνες και για τον συντονισμό και την εποπτεία όλων των εργασιών συντήρησης, αποκατάστασης και ανάδειξης που πραγματοποιούνται, με τα ίδια πρότυπα και τις ίδιες απαιτήσεις, που ισχύουν και για όλα τα μνημεία.

Τα έργα που αφορούν μνημεία οθωμανικής αρχιτεκτονικής λαμβάνουν, επίσης, ένα δίκαιο μερίδιο των διαθέσιμων πόρων, με πόρους που εξασφαλίζονται μέσω εθνικών και ευρωπαϊκών προγραμμάτων. Τα τελευταία είκοσι χρόνια, κατά τη διάρκεια των οποίων είχα προσωπικά την ευκαιρία να παρακολουθώ συστηματικά τα περισσότερα από αυτά τα έργα, πρώτα ως Γενική Γραμματέας και αργότερα ως Υπουργός Πολιτισμού, διατέθηκαν συνολικά περισσότερα από 100 εκατομμύρια ευρώ για τη συντήρηση και την αποκατάσταση όλων των τύπων οθωμανικής αρχιτεκτονικής, συμπεριλαμβανομένων κάστρων και οχυρώσεων, τζαμιών, ιεροδιδασκαλείων, λουτρών και κατοικιών σε ολόκληρη την ελληνική επικράτεια. Τα οθωμανικά μνημεία ενσωματώνονται στα δίκτυα προτεινόμενων πολιτιστικών διαδρομών και περιηγήσεων.

Φυσικά, δεν μπορώ να μην εκφράσω την αγωνία μας για την τύχη των μνημείων της δικής μας ιστορικής κληρονομιάς, των χριστιανικών μνημείων, που βρίσκονται στην Τουρκία. Γνωρίζω πολύ καλά ότι στην Καππαδοκία -για παράδειγμα- έναν πανέμορφο τόπο με ανερχόμενο τουρισμό, τα χριστιανικά μνημεία αποκαθίστανται σωστά και αποτελούν τόπους προσέλκυσης πολιτιστικού τουρισμού.

Όμως, μας θλίβει και μας προβληματίζει σφόδρα η μετατροπή του πλέον εμβληματικού, στην Τουρκία και παγκοσμίως,, βυζαντινού μνημείου της Αγίας Σοφίας, σε τέμενος. Το ίδιο συνέβη και με ένα άλλο αριστούργημα της βυζαντινής τέχνης και αρχιτεκτονικής, της Μονής της Χώρας. Η αυξημένη επισκεψιμότητα και χρήση, που συνεπάγεται η μετατροπή των μνημείων αυτών σε θρησκευτικούς χώρους και η αλλαγή χρήσης τους, από πολιτιστικούς μουσειακούς οργανισμούς, ενέχει σημαντικούς κινδύνους για τα ίδια τα μνημεία για τον πολύτιμο και μοναδικό διάκοσμό τους. Αυτόν τον κίνδυνο επισημάναμε και θα επισημαίνουμε, όπως έχουμε χρέος, τόσο διμερώς όσο και στο πλαίσιο των διεθνών Οργανισμών.

Σε κάθε περίπτωση, θα ήθελα αισιόδοξα να ολοκληρώσω την ομιλία μου. Οι ανανεωμένες επαφές μεταξύ των λαών μας, σήμερα είναι μια πραγματικότητα. Αυτές τις μέρες μπορεί να δει κανείς στην Αθήνα την θεατρική παράσταση «Η Δημοκρατία του Μπακλαβά», η οποία είναι μεγάλη επιτυχία στην Ελλάδα και διεθνώς. Όπως συνάγεται εύκολα από τον τίτλο της παράστασης, αποτυπώνει αυτή την πραγματικότητα: Ότι αυτά που μας ενώνουν είναι περισσότερα από αυτά που μας χωρίζουν. Και χαίρομαι, όταν διαπιστώνουμε εκφράσεις αμοιβαίας βούλησης προσέγγισης και σε πολιτικό επίπεδο. Οι δίαυλοι έχουν ανοίξει. Εναπόκειται και στις δύο πλευρές να εκμεταλλευθούμε στο έπακρο αυτό το, εν πολλοίς, ανεξερεύνητο δυναμικό των πολιτιστικών σχέσεων των δύο χωρών μας.

Σας ευχαριστώ.