Ο Λαρισαίος εικαστικός που εικονογραφεί τον σημαντικότερο καινούργιο ορθόδοξο ναό στον κόσμο

Η οικονομική ανάπτυξη της Αλβανίας συντελείται με ταχύ ρυθμό, αλλά ταυτόχρονα με άγριο και ανεξέλεγκτο τρόπο, χωρίς αρχές και κανόνες. Η καταστροφή ορισμένων περιοχών, όπως του Δυρραχίου, είναι εφιαλτική και μάλλον ανεπανόρθωτη. Υστέρα από τόση φτώχεια και στέρηση, η χώρα επιδεικνύει επιθετικά (και συμπλεγματικά εντέλει) τον πλούτο της, με πολυτελή σπίτια, αυτοκίνητα, εστιατόρια, καζίνα και τα παρόμοια. Στα Τίρανα χτίζονται διαρκώς ουρανοξύστες, που μένουν τελικά ακατοίκητοι: αυτός είναι ο ευκολότερος τρόπος να ασπρίζει το μαύρο χρήμα από λογής παράνομες δραστηριότητες (και κυρίως από το εμπόριο κοκαΐνης).

Η πόλη έχει ωστόσο και τα στολίδια της. Eνα από αυτά είναι χωρίς αμφιβολία ο ορθόδοξος καθεδρικός ναός της Αναστάσεως, στο κέντρο της, που άνοιξε τις πύλες του τον Ιούνιο του 2012. Λιτά μεγαλοπρεπής, σχεδιάστηκε από το αρχιτεκτονικό γραφείο του Στίβεν Παπαδάτου (με έδρα τη Νέα Υόρκη), υπό την εμπνευσμένη και λεπτομερή καθοδήγηση του Αρχιεπισκόπου Τιράνων, Δυρραχίου και πάσης Αλβανίας Αναστασίου. Oταν μπαίνεις στον ναό, μπαίνεις μέσα σε έναν κύκλο, όπου τίποτε δεν εμποδίζει το βλέμμα σου, κανένα χώρισμα, κανένας τοίχος. Το ιερό είναι ορατό από κάθε σημείο, όπου κι αν στέκεσαι. Ο καθεδρικός της Αναστάσεως ενσαρκώνει αρχιτεκτονικά και υπενθυμίζει το γεγονός ότι η Εκκλησία δεν μπορεί ποτέ να είναι προσκύνηση ενός λαμπρού παρελθόντος (ή αναστήλωσή του, όπου καταστράφηκε), αλλά ζωντανή, δημιουργική έκφραση της αιώνιας ευαγγελικής αλήθειας, που απευθύνεται σε όλους και δεν αποκλείει κανέναν. Χάρη στον Αναστάσιο η πόλη των Τιράνων διαθέτει σήμερα τον σημαντικότερο καινούργιο ορθόδοξο ναό στον κόσμο. Το πνεύμα όπου θέλει πνει. Η εικονογράφηση του καθεδρικού βρίσκεται σε εξέλιξη. Oταν ο Χρήστος Παπανικολάου (γενν. 1968) ολοκληρώσει τις παραστάσεις στις τέσσερις κόγχες του ναού (Σταύρωση, Ανάσταση, Βάπτιση, Μεταμόρφωση, με τους ευαγγελιστές Ματθαίο, Ιωάννη, Λουκά και Μάρκο αντιστοίχως στη βάση της παράστασης), τότε το πνεύμα που εκφράζει ο ναός αρχιτεκτονικά θα το εκφράζει εξίσου και ζωγραφικά.

Στα αριστερά του μεγάλου ναού –που δεν είναι μόνο ναός, αλλά μεγάλο συγκρότημα με πολλά κτίρια– βρίσκεται ένα μικρό παρεκκλήσι, σαν μια μικρή σπηλιά, αφιερωμένο στη Γέννηση του Χριστού. Αυτό το σπήλαιο της Γέννησης είναι ζωγραφισμένο εξ ολοκλήρου από τον Παπανικολάου (αντίθετα από τον καθεδρικό, όπου έχουν δουλέψει και άλλα χέρια, όχι όλα τους το ίδιο άξια). Ο Παπανικολάου, που ζει και εργάζεται στην Αλβανία αδιάκοπα από το 1999 μέχρι σήμερα, άρχισε να ζωγραφίζει το παρεκκλήσι το 2011. Ισως, σκέφτομαι, να ήθελε ο αρχιεπίσκοπος να τον δοκιμάσει, πριν του αναθέσει τις μεγάλες παραστάσεις του καθεδρικού. Σε τούτο το παρεκκλήσι περιμένει τον επισκέπτη ένα μικρό ζωγραφικό θαύμα. Ο Παπανικολάου έχει δουλέψει και εδώ με την προσωπική μέθοδό του της γραμμικής φωτοσκίασης, σε μονοχρωμία ή σε πολυχρωμία, όπως και στο εκκλησάκι της «Εξόδου» του Κέντρου Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων (ΚΕΘΕΑ) στη Λάρισα (βλ. Στ. Ζ., «Χριστιανοί στον δημόσιο χώρο. Πίστη ή πολιτιστική ταυτότητα;», Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2010, σ. 79-92). Οι παραστάσεις δηλαδή δημιουργούν το τελικό αποτέλεσμα μέσα από εκατομμύρια λεπτότατες γραμμές, πινελιές. Χιλιάδες ώρες δουλειάς, γραμμή γραμμή, για κάθε εικόνα.

Αντίθετα από το καθιερωμένο εικονογραφικό πρόγραμμα, στην κόγχη του ιερού δεν εικονίζεται η Πλατυτέρα, αλλά η Γέννηση του Χριστού, με δεκάδες αγγέλους πάνω από την Παναγία Μητέρα και το Νέον Παιδίον. Αυτό είναι το ισχυρότερο έργο του ναΐσκου, κυριολεκτικά καθηλωτικό. Εξω από το ιερό, στον δεξιό τοίχο, είναι ζωγραφισμένη η Κλίμαξ και γύρω τριγύρω της πολλά πρόσωπα, γνωστά και άγνωστα, ανδρών και γυναικών, από όλο τον κόσμο, στην πορεία τους προς την αγιότητα, με συνεχείς και αλληλοδιαδοχικές ανόδους και πτώσεις. Εκεί με περίμενε μια συγκλονιστική έκπληξη: ανάμεσα στα πρόσωπα αυτά, το μόνο μάλιστα που κοιτάζει κατενώπιον, ήταν το πρόσωπο της αδερφής μου, όπως το βρήκε ο ζωγράφος στο εξώφυλλο του μικρού βιβλίου μου για εκείνην. Οταν συνήλθα, άκουσα τον Παπανικολάου να μιλάει για αυτό το πρόσωπο και να λέει η «αδερφή μας».

Δεν θα περιγράψω άλλες παραστάσεις του ναϋδρίου, γιατί τα λόγια, αν δεν βλέπεις τα έργα, είναι ανίσχυρα. Μολονότι ολοκληρωμένο, το παρεκκλήσι δεν είναι ακόμη επισκέψιμο. Ελπίζω αυτό να γίνει σύντομα, αλλά με αυστηρούς όρους προστασίας του εικαστικού θησαυρού του. Πιστεύω ωστόσο ότι πρέπει προηγουμένως να εκδοθεί ένας τόμος με όλα τα έργα του παρεκκλησίου και λίγες μελέτες γι’ αυτά, και ευθύς μετά να γίνει μια ψηφιακή προβολή του. Ας μη θεωρηθεί βλάσφημο να προσθέσω ότι δεν χρειάζεται να τελούνται ακολουθίες μέσα εκεί (τα κεριά, ο καπνός του θυμιάματος και διάφορα άλλα θα καταστρέψουν τις εικόνες). Υπάρχουν πολλές εκκλησίες πια στην Αλβανία για τη λατρεία, ας διαφυλαχθεί τούτο το εκκλησιδάκι για προσωπική προσευχή και κατάνυξη και ας λειτουργιέται μια δυο φορές τον χρόνο.

Τιμώ το έργο του Χρήστου Παπανικολάου, ξέρω όμως ότι πίσω και από αυτό βρίσκεται το πρόσωπο του Αρχιεπισκόπου Αναστασίου. Οπως δεν θα υπήρχε ο καθεδρικός της Αναστάσεως χωρίς αυτόν, το ίδιο δεν θα υπήρχε και το παρεκκλήσι της Γεννήσεως του Χριστού. Αυτά τα δύο έργα, αρχιτεκτονικά και ζωγραφικά, θα είναι το παντοτινό χνάρι που θα αφήσει ο Αναστάσιος στον πολιτισμό της ευρωπαϊκής Αλβανίας. Θα μπορούσα να συνοψίσω με δυο λόγια τη θέση του: αν ο Χριστιανισμός είναι ζωντανός, αν το Ευαγγέλιο είναι ζωντανό, τότε η λατρευτική τέχνη δεν μπορεί να είναι αντιγραφική. Από την άλλη, μια ζωντανή, δημιουργική εκκλησιαστική τέχνη δεν μπορεί ποτέ να είναι ένας ανερμάτιστος μοντερνισμός, αλαζονικά απαξιωτικός προς τους αιώνες της παράδοσης, αλλά σε αγαπητική συνομιλία μαζί της, για να πει το ίδιο που είπε και εκείνη αλλά με νέο τρόπο, non nova, sed noviter.

Η Καθημερινή