Η κοπή της βασιλόπιτας στη Λάρισα: Από τη Λέσχη Ασλάνη, στις Βερσαλλίες και στο Φρούριο (σπάνιο αρχειακό υλικό)

Πριν αρχίσω να «καταδύομαι» στον κόσμο της πρωτοχρονιάτικης βασιλόπιτας, στην ιστορία και τη διαδρομή της στην Ελλάδα και δη στη Λάρισα, στον πως η κοπή της πίτας καθιερώθηκε ως μια κοσμική σταθερά στο κοινωνικό γίγνεσθαι και αναρωτηθώ γιατί το έθιμο αυτό, αντί να ξεθωριάζει με τον πέρασμα του χρόνου γίνεται όλο και έντονο και μαζικό ή για το πώς, που και από πότε οι Λαρισαίοι κόβουν πίτες, πρέπει να ομολογήσω το ακόλουθο.

Μέχρι να ψάξω για το παρόν αφιέρωμα η έκφραση «το κοπή το πίτα», που μας διασκεδάζει να χρησιμοποιούμε αυτή την περίοδο, νόμιζα ότι έχει μια εντελώς διαφορετική προέλευση. Δεν ήξερα απαραίτητα κάτι συγκεκριμένο, ούτε με απασχόλησε για να πω την αλήθεια, αλλά στο μυαλό μου αυτή η σύνταξη, αυτό «το κοπή» και το άλλο «τη πίτα» νόμιζα πως είναι δοτική πτώση. Κάτι σαν το «Τῷ κοπή τῇ πίτα». Έχει μια άλλη αίγλη, ένα κάποιο κύρος… ας το παραδεχτούμε. Τελικά ανακάλυψα πως ή συγκεκριμένη φράση ειπώθηκε ζωντανά στην τηλεόραση πριν 20 χρόνια περίπου από τον Τζον Ζμπέιλι, έναν Λιβανέζο κοσμηματοπώλη στο Μαρούσι, ο οποίος  πραγματοποιούσε τηλεοπτικές παρουσιάσεις και πωλήσεις κοσμημάτων στο κανάλι «ΤΗΛΕΑΣΤΥ»! Ντεκαντάνς.

Της Εύης Μποτσαροπούλου

Το έθιμο δεν περιορίζεται μόνο στο σπίτι και την ημέρα της Πρωτοχρονιάς. Για ένα δίμηνο τουλάχιστον και σχεδόν μέχρι τις αρχές Μαρτίου – μπορεί και μετά τις Απόκριες αν αυτές πέφτουν νωρίς και αν βρισκόμαστε σε προεκλογική περίοδο – σύλλογοι, σωματεία, επαγγελματικές ενώσεις και οργανώσεις, εταιρίες, πολιτικά κόμματα, κινήσεις πολιτών, πολιτικοί, κόβουν τη δική τους βασιλόπιτα. Το έθιμο αυτό είναι τόσο ισχυρό που σχεδόν καμιά συνθήκη πολιτική ή κοινωνική δεν μπορεί να αναβάλλει μια προγραμματισμένη κοπή πρωτοχρονιάτικης πίτας.

Η πρώτη αναφορά που βρίσκουμε σε κοπή βασιλόπιτας ως κοσμικό γεγονός είναι στην Αθήνα και δη στην οικία του Χαριλάου Τρικούπη. Οικοδέσποινα ήταν η αδερφή του Σοφία, η οποία φρόντιζε το σπίτι τους, επί της οδού Ακαδημίας, να είναι πάντα ανοικτό την παραμονή της Πρωτοχρονιάς. «Η κοπή της Βασιλόπιτας γινόταν πάντα σε φιλική και χαρμόσυνη ατμόσφαιρα και είχε εξελιχθεί σε έθιμο και γιορταστικό γεγονός για τη ζωή των Αθηνών. Έθιμο το οποίο διατηρήθηκε για μια εικοσαετία περίπου, μέχρι και την τελευταία πρωθυπουργία του, δηλαδή μέχρι την πρωτοχρονιά του 1894. (…) Οι σχετικές προσκλήσεις για την κοπή της Βασιλόπιτας ήταν πάντα προφορικές εκ μέρους της Σοφίας που συνήθιζε να λέει ότι: ─ «Ημείς δεν καλούμεν ποτέ διά την Βασιλόπιταν. Αλλ’ όσοι απ’ τους καλούς φίλους θα έλθουν, θα μας ευχαριστήσουν δια της παρουσίας των». Ήταν μία διπλωματική πρόσκληση και όσοι επισκέπτονταν το σπίτι βρίσκονταν μπροστά σε ένα όμορφα στολισμένο τραπέζι που είχε πάνω πλούσια συλλογή από γλυκίσματα, ηδύποτα και φρούτα και στη μέση της η Βασιλόπιτα τοποθετημένη σε έναν μεγάλο δίσκο. Πάντα περιείχε μία χρυσή λίρα» σύμφωνα με τα όσα αναφέρονται σε άρθρο του Ελευθέριου Σκιαδά στο περιοδικό «Τα Αθηναίικά».

Η Λάρισα, στις αρχές του 20ού αιώνα, έπειτα από 4,5 αιώνες οθωμανικής κυριαρχίας και περίπου μιας τριακονταετίας μετά την απελευθέρωσή της το 1881, είχε αποτινάξει πλέον τον τίτλο της τουρκόπολης και οι κάτοικοί της άρχισαν σταδιακά να εναρμονίζονται με την κοινωνική και πνευματική ζωή, τον δημόσιο βίο όπως είχε αναπτυχθεί στην παλιά Ελλάδα και κυρίως στην Αθήνα.

Είναι η εποχή που κατά το αφιέρωμα του Νίκου Παπαθεοδώρου στην εφημερίδα «Ελευθερία» άρχιζαν να κάνουν την εμφάνισή τους στην πόλη οι χοροεσπερίδες που δίνονταν σε διάφορα ψυχαγωγικά κέντρα, λέσχες και μεγάλες αίθουσες που υπήρχαν τότε. «Συνήθως προτιμούσαν τη Λέσχη Ασλάνη, η οποία στεγαζόταν στον επάνω όροφο του μουσουλμάνου Μεχμέτ Χατζημέτο και την αίθουσα «Ντορέ» που βρισκόταν στο ισόγειο του τριώροφου κτιρίου του ξενοδοχείου «Πανελλήνιον», γιατί ήταν πιο πλούσια διακοσμημένες και είχαν μεγάλη χωρητικότητα. Οι περισσότερες από τις κοσμικές αυτές συγκεντρώσεις γίνονταν για φιλανθρωπικούς σκοπούς. Μάλιστα, για να είναι μεγαλύτερα τα έσοδα ακολουθούσε και λαχειοφόρος με έπαθλα διάφορα πλούσια δώρα, τα οποία προσέφεραν καταστηματάρχες της Λάρισας. (…) Οι χοροί αυτοί αποτελούσαν σπουδαίο κοσμικό γεγονός για την πόλη και οι τοπικές εφημερίδες κάλυπταν ειδησεογραφικά κάθε εκδήλωση».

Αν και στο ως άνω αφιέρωμα δεν γίνεται σαφής αναφορά σε κοπές βασιλόπιτας, εικάζουμε, ότι οι προπολεμικές λαρισαϊκές χοροεσπερίδες αποτέλεσαν τον πρόδρομο των εκδηλώσεων κοπής πίτας σε κοσμικά κέντρα διασκέδασης της εκάστοτε εποχής, ειδικά κατά τις δεκαετίες της μεταπολίτευσης.

Οι μεγάλες δόξες της κοπής πίτας ήταν τις δεκαετίες του ΄80 και του 90. Τότε άρχισαν όλοι οι σύλλογοι και οργανώσεις, πολιτιστικοί, αθλητικοί, επαγγελματικοί να διοργανώνουν χοροεσπερίδες για την κοπή της βασιλόπιτας που συχνά συνοδευόταν και από λαχειοφόρο. Σε μια τέτοια, του ιστορικού «Ηρακλή Χάλκης», ποδοσφαιρική ομάδα ενός χωριού έξω από τη Λάρισα για όσους δεν καταλαβαίνουν, που έγινε στο κέντρο εκδηλώσεων «Πισίνα» ο πατέρας μου κέρδισε μια κυνηγητική καραμπίνα. Ήταν επί χρόνια χωμένη και κρυμμένη σε ένα συγκεκριμένο σημείο του πατρικού. Φέτος απαλλαχθήκαμε από αυτή. Τελικά δεν θα πυροβολήσει κανένας κανένα.

Η πλειοψηφία των συνεστιάσεων των μαζικών συλλόγων φιλοξενούνταν στα νυχτερινά κέντρα διασκέδασης της εποχής, και κυρίως στις Βερσαλίες, στο Ρίο, στην Πισίνα, στο παλιό Φρούριο, στο Τράβελ Στοπ, στο Stefanis (όταν λειτουργούσε το εστιατόριο στον πρώτο όροφο) στον Καλαμώνα, στη Ροτόντα. Ήταν άλλωστε και οι αίθουσες με τη μεγαλύτερη χωρητικότητα που μπορούσαν να συνδυάσουν το χαρακτηριστικό δείπνο με τη ζωντανή μουσική και το γλέντι που ακολουθούσε. Γιατί οι κοπές πίτας ήταν συνδεδεμένες με φαγητό και γλέντι. Αποτελούσαν τα κοσμικά γεγονότα της κάθε νέας χρονιάς. Κάποιες φορές διοργανώνονταν και σε μπουζούκια από τους πιο τολμηρούς.

Σιγά σιγά όμως το έθιμο άρχισε να υιοθετείται και από μικρότερους συλλόγους και «συλλογικότητες», που έβρισκαν καταφύγιο σχεδόν σε όλες τις ταβέρνες της πόλης και σταδιακά και σε μπαρ, μικρά και μεγαλύτερα. Το ίδιο έκαναν και οι εταιρίες και οι επιχειρήσεις. Αρχικά οι μεγάλες, αυτές που απασχολούσαν σημαντικό αριθμό εργατικού δυναμικού, για να φτάσουμε στο σήμερα που κάθε επιχείρηση, οικογενειακή ή λίγο μεγαλύτερη, κόβει την παραδοσιακή βασιλόπιτα και φωτογραφίζεται είτε στα γραφεία της, είτε έξω, μεσημέρι ή βράδυ, σε ταβέρνα, εστιατόριο ή μπαρ.

Μετά το millennium στη Λάρισα, οι κοπές πίτας έχασαν για λίγο καιρό αίγλη τους. Από πολλούς θεωρήθηκαν κάπως παρωχημένες. Μια ψυχαναγκαστική διασκέδαση. Είμασταν όλοι άλλωστε υπερβολικά χορτάτοι από διασκέδαση, δεν χρειαζόμασταν χοροεσπερίδες και κοπές για να γλεντήσουμε. Αρχίσαμε να ασχολούμαστε με άλλες κοπές· αυτές του κρέατος για παράδειγμα. Ακολούθησε η κρίση χρέους, τα μνημόνια· οι κοπές πίτες συνεχίστηκαν – ίσως λίγο πιο διακριτικά. Μέχρι που ανακάμψαμε. Και με τις κοπές πίτας και με αυτές του κρέατος.

Ίσως οι πιο κραυγαλέες περιπτώσεις, που τις ακολούθησε και κατακραυγή, να συνέβησαν το 2020. Χάρη στη Διαύγεια τότε μάθαμε ότι: ο Υπουργός Βορίδης ήθελε να ξοδέψει 12.000 ευρώ για εκδήλωση κοπής της πίτας για εργαζόμενους του υπουργείου του και ο Περιφερειάρχης Πατούλης ήθελε να ξοδέψει 10.800 ευρώ για αντίστοιχη εκδήλωση για τους υπαλλήλους της Περιφέρειας. Ο Βορίδης, νευριασμένος από την κριτική, ισχυρίστηκε ότι θα ακυρώσει τη δαπάνη και θα καλύψει ό ίδιος προσωπικά τα έξοδα, ενώ ο Πατούλης αρκέστηκε στο να χαρακτηρίσει μίζερη την κριτική που δέχτηκε.

Το κλίμα είναι ξεκάθαρο ότι είχε αλλάξει. Το ίδιο συνέβη και στη Λάρισα.

Τα τελευταία χρόνια, οι κοπές βασιλόπιτας έχουν αποκτήσει και πάλι τη χαμένη δόξα τους. Όλοι, σε όλη την πόλη κόβουν πίτες. Η βεντάλια των μαγαζιών που υποστηρίζουν τις εν λόγω βραδιές έχει μεγαλώσει· τα μπαρ και τα μπαράκια μπήκαν και αυτά στο παιχνίδι.

Όμως, οι πίτες που αποτελούν κοσμικό γεγονός έχουν ακόμη τα ίδια χαρακτηριστικά με αυτά του παρελθόντος. Μεγάλες συναθροίσεις, με δείπνο, μενού, και συχνά live μουσική, σε χώρους που προσφέρουν αυτή την αίσθηση της αστικής κοσμικότητας. Δεν είναι τυχαίο που το Φρούριο σήμερα αποτελεί από τις πρώτες επιλογές. ΣΘΕΒ, επιστημονικοί και επαγγελματικοί σύλλογοι, μεγάλες εταιρίες. Όπως για τρεις σχεδόν δεκαετίες συνέβαινε στις Βερσαλίες.

Για να μεταφέρουμε το κλίμα που επικρατούσε στην πόλη στα τέλη της δεκαετίας του ΄80 και τις αρχές του ΄90 αντλούμε πλούσιο φωτογραφικό υλικό από το περιοδικό Στιγμές του 1988 που κάλυπτε πλήρως τη ζωή, κοσμική και μη της πόλης τότε. Σε κάποιες φωτογραφίες θα παραθέσουμε αυτολεξεί τις λεζάντες. Μπορεί μία εικόνα να είναι χίλιες λέξεις, αλλά ένα σχόλιο δίνει το κλίμα, την ατμόσφαιρα της πόλης της εποχής εκείνης…

…

“Ο χορός της DEL MONTE αποτέλεσε για άλλη μια φορά κοσμικό γεγονός που λάμπρυναν με την παρουσία τους επώνυμοι Λαρισαίοι. Έγινε στις Βερσαλλίες αρχές Ιανουαρίου”

“Η συνεστίαση του Ελληνοαμερικανικού Συνδέσμου Λάρισας στο κέντρο Φρούριο ε τους επιστήμονες (διακρίνεται ο νομάρχης κ. Κουκουλάκης, ο σύμβουλός του κ. Βουργανάς, ο κ. Ακριβούλης κ.α.) και ένα τραπέζι καλεσμένων”

“Ο Ελληνογερμανικός σύνδεσμος στο Φρούριο, παρουσία του νομάρχη κ. Κουκουλάκη, του βουλευτή του ΚΚΕ κ. Παπαδημητρίου και πολλών άλλων”

“Κοσμικό γεγονός ο χορός του ιατρικού συλλόγου στις Βερσαλλίες. Εντυπωσιακές παρουσίες, θαυμάσια ατμόσφαιρα και κέφι μέχρι αργά το βράδυ”

“Οι δικαστικοί υπάλληλοι έκοψαν την πίτα τους στο Φρούριο και ξεφάντωσαν στη συνέχεια σε μια όμορφη εκδήλωση”

“Η πρόεδρος του συλλόγου Φίλες της Αγάπης κ. Εύη Κατσίγρα ενώ κόβει την πίτα στην κατάμεστη από κυρίες αίθουσα των Βερσαλλιών“

“Η πίτα των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας κόπηκε στις Βερσαλλίες“

“Τόσες όμορφες κυρίες στην εκδήλωση του Λυκείου των Ελληνίδων”

“Γνωστό τοις πάσι ότι οι Σαμαριναίοι ξέρουν να διασκεδάζουν. Στις Βερσαλλίες ο φετινός χορός τους με τον βιομήχανο κ. Καντώνια να φέρνει τις στροφές του και μεταξύ άλλων τους κ. κ. Παγώνη, Λεβέντη, Βογιατζάκη να απολαμβάνουν”.

“Στο κέντρο Δράμης του τμήμα Λάρισας του ελληνικού Ερυθρού Σταυρού έκοψε την πίτα του”

“Η συνεστίαση των εργαζομένων στη βιομηχανία Hobby σημείωσε εξαιρετική επιτυχία. Έγινε στις Βερσαλλίες με την συμμετοχή πολύ κόσμου”

“Ο χορός των τραπεζικών με μεγάλη συμμετοχή έγινε σε μια θαυμάσια εκδήλωση στο κοσμικό κέντρο Πέτρα και Φως“

“Συνεστίαση των εργαζομένων στη Θεσσαλική“

“Εξαιρετική επιτυχία σημείωσε ο χορός των Πελοποννήσιων που έγινε στο κέντρο Μαριάννα“

“Η συνεστίαση των εργαζομένων στην εταιρία ΠΕΛΑΣΓΙΣ στο Κέντρο Νεφέλλες“

“Από τη χοροεσπερίδα των ηλεκτρολόγων”

“Όταν δεν… σφυρίζουν, ξέρουν να διασκεδάζουν. Η χοροεσπερίδα των διαιτητών έγινε στις Βερσαλλίες χωρίς επεισόδια, κίτρινες κάρτες και τα τοιάυτα…”

“Ο σύλλογος ζαχαροπλαστών στη χοροεσπερίδα του στις Βερσαλλίες. Αριστερά ο πρόεδρος κ. Γκουνταρούλης και οι σύμβουλοι απευθύνονται στους φίλους και καλεσμένους που κατέκλυσαν την αίθουσα”

“Από την κοπή πίτας της ΕΒΕΛ”

“Από την κοπή πίτας των εργαζομένων στην Τράπεζα Μακεδονίας και Θράκης”

“Ο Μουσικός Σύλλογος Λάρισας έκοψε την πίτα του στο Χατζηγιάννειο σε μια χαρούμενη ατμόσφαιρα”

‘Η Ένωση Απόστρατων Αξιωματικών Αεροπορίας έκοψε την πίτα της  σε μια όμορφη εκδήλωση που έγινε στη Λέσχη της. Το πρόεδρό της κ. Ν. Δαλιανά στελεχώνουν στη φωτογραφία τα υπόλοιπα μέλη του ΔΣ”

” Οι γεωπόνοι άφησαν τα… επίγεια και ασχολήθηκαν με κοσμικότερα σπορ!…”

“Από την κοπή πίτας του Φαρμακευτικού Συλλόγου Λάρισας. Διακρίνεται ο πρόεδρος κ. Γιάννης Μακρυγιάννης ενώ κόβει την πίτα, και τα μέλη του ΔΣ Ι. Σβερώνης, Θ. Κοκότης, Π. Βουλγαράκης και Π. Χατζηπλατσής”

*Φωτογραφία εξωφύλλου: Γρηγόρης Μπιθικώτσης πατέρας και Γρηγόρης Μπιθικώτσης γιος στην κοπή της πίτας το 2004 μαζί με τον Μάκη Γκουγκουρέλα / από το προσωπικό αρχείο του κέντρου διασκέδασης Βερσαλίες.