Αστεία, αιρετικά, ακραία επικίνδυνα: Τα memes είναι βούτυρο στο ψωμί των συνωμοσιολόγων

Τα μιμίδια (memes) δεν είναι απλώς ένα αθώο παιχνίδι εικόνων και λέξεων, όση ειρωνεία και αν κουβαλούν. Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Ψηφιακής Ασφάλειας και Συμπεριφοράς (IDSB) του Πανεπιστημίου του Μπαθ στο Ηνωμένο Βασίλειο, τα δημοφιλή, συχνά διασκεδαστικά, ακόμη πιο συχνά ενδιαφέροντα κομμάτια ψηφιακής δραστηριότητας που διαδίδονται ευρέως στο διαδίκτυο -είναι ανάρπαστα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης- μπορεί να είναι γεμάτα κινδύνους.

Οι «πολιτιστικές αναπαραστάσεις» που ενώνουν ομάδες, κοινότητες και ιδεολογίες ως δημοφιλές εργαλείο επικοινωνίας δεν είναι αβλαβές αποδεικνύει η μελέτη του βρετανικού ιδρύματος, που δημοσιεύτηκε στο Social Media and Society.

Η έρευνα έδειξε ότι τα μιμίδια είναι ένα όπλο για εξτρεμιστικές κοινότητες και θιασώτες θεωριών συνωμοσίας, είναι οι Δούρειοι Ίπποι τους για να μοιράζονται και να διαδίδουν «το όραμά τους για τον κόσμο», την ενίσχυση των δεσμών και να προπαγανδίσουν την ατζέντα τους.

Τα μιμίδια είναι κάπως σαν λύκοι με προβιά στο χάρτη της διαδικτυακής επικοινωνίας, λένε οι ερευνητές.

Για τον Limor Shifman, καθηγητή επικοινωνίας και δημοσιογραφίας στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ και συγγραφέα του Memes in Digital Culture (MIT Press), τα memes «αντανακλούν κοινωνικές νοοτροπίες με προσιτό και συναισθηματικά συντονισμένο τρόπο».

H δημοφιλία και η ευκολία στην αναπαραγωγή και αναδημοσίευση τους, το viral προνόμιο που κουβαλούν, είναι σύμφωνα με την έρευνα της IDSB «πολύτιμο και μηχανισμός προπαγάνδας σε κοινότητες όπου οι θεωρίες συνωμοσίας είναι διαδεδομένες, όπου οι χρήστες αισθάνονται ότι αλληλεπιδρούν με άλλους σαν τους ίδιους, ως ομοϊδεάτες».

«Αυτές οι κοινότητες βρίσκουν πάντα μια συνωμοσία πίσω από τα γεγονότα, επινοούν σκιώδεις ατζέντες και κάνουν λόγο για μια ελίτ που χειραγωγεί και υποτάσσει. Αποκαλύπτοντας ‘τι πραγματικά συμβαίνει’, τα μέλη των συνωμοσιολογικών κοινοτήτων ενώνονται μέσω memes σε μια πεφωτισμένη καμπάνια αλήθειας και θεωρούν ότι είναι οι μόνοι που διακρίνουν τους μηχανισμούς του κόσμου γύρω μας, σε πλήρη αντίθεση με την πλειοψηφία του γενικού πληθυσμού που πιστεύει ότι της πουν», εξηγούν οι ερευνητές.

Σε αυτό το πλαίσιο, τα μιμίδια δεν είναι απλά αποτελεσματικά. Είναι καίρια. «Δεδομένης της ικανότητάς τους να επικοινωνούν αφηγήματα με εύγλωττο τρόπο, τα διαδικτυακά μιμίδια διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο, αντανακλώντας και ενισχύοντας τη συνωμοσιολογική κοσμοθεωρία των μελών της κοινότητας» προσθέτουν.

«Τα μιμίδια παίζουν σημαντικό ρόλο στην ενίσχυση της κουλτούρας των διαδικτυακών κοινοτήτων που αποθεώνουν θεωρίες συνωμοσίας. Τα μέλη στρέφονται προς τα μιμίδια που επιβεβαιώνουν την ‘υποψιασμένη’ κοσμοθεωρία τους και γίνονται σημαντικό μέρος της αφήγησής τους. Η απλή, κοινή μορφή τους επιτρέπει την ταχεία εξάπλωση επιβλαβών πεποιθήσεων» λέει η Emily Godwin, επικεφαλής συγγραφέας της εργασίας, στην Εl Pais.

Σε αντίθεση με ό,τι μπορεί να φανταστεί κανείς, η δημοφιλία τους δεν εξαρτάται από την πρωτοτυπία τους, αλλά το αντίθετο.

Τα 20 μιμίδια με το μεγαλύτερο ποσοστό αναπαραγωγής είναι αυτά που όλοι οι χρήστες του διαδικτύου έχουμε δει, αν δεν έχουμε αναπαράγει και οι ίδιοι. NPC, Wojak, Soyjaks εναντίον Chads, η Λίζα Σίμπσον στον πίνακα, μια γυναίκα που φωνάζει σε μια γάτα ή ο άνδρας που γυρίζει και κοιτάζει μια περαστική γυναίκα ενώ συνοδεύει κάποια άλλη.

Τα πιο δημοφιλή μιμίδια ανάμεσα στις εξτρεμιστικής ιδεολογίας κοινότητες, είναι και τα πιο καθιερωμένα.

«Η αθωότητα και η εξοικείωση με το συμβολισμό τους, αλλάζει κατά το δοκούν. Οι λεζάντες που συνοδεύουν τις εικόνες εξυπηρετούν την ατζέντα των συνωμοσιολόγων για τη ‘νοσηρή ελίτ’ φορτίζουν τα memes με το μήνυμα που εξυπηρετεί αυτές τις κοινότητες και με τη σειρά τους δημιουργούν ένα γενικό πλαίσιο κατανόησης και συνεκτικότητας. Τα διαδικτυακά μιμίδια λειτουργούν ως ‘βάλσαμο’ και είναι μηχανισμοί που επιτρέπουν σε επικίνδυνες ιδεολογίες να ριζώσουν και να ανθίσουν» προσθέτει η Goodwin.

Μια ακόμη λειτουργία τους είναι η στρατολόγηση νέων μελών, εξηγεί η Brit Davidson, αναπληρώτρια καθηγήτρια analytics στο IDSB και συν-συγγραφέας της μελέτης. «Το χιούμορ είναι πιθανόν βασικός παράγοντας για την προσέλκυση νέων μελών σε αυτές τις κοινότητες, συμπεριλαμβανομένων ανθρώπων που μπορεί να μην γνωρίζουν το πλήρες πλαίσιο και τον αντίκτυπο της παραπληροφόρησης» λέει.

Οι άνθρωποι που είναι πιο ευάλωτοι στην παραπληροφόρηση και την παγίδα των διαδικτυακών memes είναι οι ευκολόπιστοι, όσοι είναι λιγότερο ικανοί να αναγνωρίσουν τα ψέματα και οι δύσπιστοι, που είναι «πιο επιρρεπείς στη συνωμοτική σκέψη», σύμφωνα με μια μελέτη που δημοσιεύτηκε στο PLOS Global Public Health από τον Michal Tanzer και μια ομάδα από το University College του Λονδίνου.

Σύμφωνα με τον Tanzer, όλοι οι παραπάνω έχουν ένα κοινό, έχουν την προδιάθεση να θεωρήσουν ότι αυτό που επικοινωνούν οι άλλοι ως σημαντικό, αληθεύει.

Αυτό το μοντέλο εμπιστοσύνης παρακάμπτει τις απαραίτητες διαδικασίες επαλήθευσης και κριτικής σκέψης. Η Chloe Campbell, συν-συγγραφέας της μελέτης προειδοποιεί ότι αυτές οι συνθήκες επηρεάζουν όχι μόνο την ικανότητα των ανθρώπων για ψυχολογική ανθεκτικότητα, αλλά και την κοινωνική τους λειτουργία.

Η τυφλή εμπιστοσύνη σε όσα κοινοποιούνται και γίνονται viral στο διαδίκτυο επιβεβαιώθηκε ως τάση και σε ακόμη μια μελέτη που δημοσιεύτηκε στην έκθεση Nature Human Behavior από το Pennsylvania State University.

Οι ερευνητές ανέλυσαν περισσότερες από 35 εκατομμύρια δημοσιεύσεις σε διάστημα τριών χρόνων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Από αυτές, περίπου το 75% του αναδημοσιεύτηκε από χρήστες, έγινε χωρίς να υπάρξει κάποιος έλεγχος για το σύνδεσμο.

Τα ακραία, εξτρεμιστικά μηνύματα αναδημοσιεύονται συχνότερα και περισσότερο, και αυτό είναι ουσιαστικά ανησυχητικό υπογραμμίζουν οι μελετητές.

«Ήταν μια εκπληκτική, και τρομακτική, διαπίστωση ότι περισσότερες από 75% φορές που κάποιος κάνει share κάτι στο Facebook, το κάνει χωρίς να ελέγξει την πηγή ή το σύνδεσμό», δήλωσε ο S. Shyam Sundar, επικεφαλής συγγραφέας της μελέτης  και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνια.

«Υπέθετα ότι αν κάποιος μοιράζεται κάτι, το έκανε επειδή το είχε διαβάσει, το εκτιμούσε, το σκεφτόταν, το υποστήριζε. Πραγματικά με σόκαρε» λέει.

«Ο λόγος που συμβαίνει αυτό ίσως είναι επειδή οι άνθρωποι απλώς βομβαρδίζονται με πληροφορίες και δεν σταματούν να τις σκέφτονται. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, η παραπληροφόρηση έχει περισσότερες πιθανότητες να γίνει viral» προσθέτει δίνοντας τη δική του εξήγηση.

«Η μελέτη διερευνά τις διαδικασίες που σχετίζονται με δύο από τα πιο πιεστικά παγκόσμια ζητήματα δημόσιας υγείας στη σύγχρονη ψηφιακή εποχή. Την ανησυχητική εξάπλωση των ψεύτικων ειδήσεων και την κατάρρευση της συλλογικής εμπιστοσύνης στις πηγές πληροφοριών. Η έρευνά μας επιδιώκει να διερευνήσει τους πιθανούς ψυχολογικούς μηχανισμούς που διαμορφώνουν τη συμπεριφορά των χρηστών», σημειώνουν οι συγγραφείς.

Η έρευνα βασίστηκε (ανάμεσα σε άλλα) και σε δεδομένα της Μeta (Facebook/Instagram/Threads/WhatsApp) για χρήστες στις ΗΠΑ, μετά την επιστροφή του Ντόναλντ Τραμπ στην προεδρία.

Εντόπισε 2.969 συνδέσμους προς ψευδές περιεχόμενο που κοινοποιήθηκαν περισσότερες από 41 εκατομμύρια φορές, χωρίς να ελεγχθεί από κανέναν η εγκυρότητα τους.

Οι ερευνητές του Πανεπιστημίου του Μπαθ έχουν επικεντρωθεί στα μιμίδια και οι ερευνητές της Πενσυλβάνια στο Facebook. Ωστόσο όπως παραδέχονται οι Βρετανοί επιστήμονες, το πεδίο της ψηφιακής έκφρασης είναι τεράστιο, χαώδες και κάτι που συνεχώς εξελίσσεται.

Οι ερευνητές στο Μπαθ εξετάζουν το ενδεχόμενο να μελετήσουν τον ρόλο των emoji και των hashtag στη διάδοση του εξτρεμισμού και του μίσους online.