Η κοινωνική διάσταση του φαγητού στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ και το Πάσχα των Ελλήνων

Η γεωγραφία διαμορφώνει σε σημαντικό βαθμό όχι μόνο το κλίμα ή την οικονομία, αλλά και τις πολιτισμικές μας πρακτικές – μεταξύ αυτών και τη σχέση μας με το φαγητό. Το γεύμα, πέρα από βιολογική ανάγκη, αποτελεί κοινωνικό και πολιτισμικό γεγονός που αποτυπώνει αξίες, συνήθειες και ταυτότητες.

Κάθε μπουκιά λέει και μια ιστορία.

Μεσογειακή Ευρώπη: Φαγητό ως πράξη συλλογικότητας

Εδώ στον Νότο, το φαγητό δεν τρώγεται μόνο – παίζεται σαν σκηνή από ελληνική ταινία. Στην Ελλάδα, στην Ιταλία, στην Ισπανία, το τραπέζι είναι τόπος συνάντησης, εξομολόγησης και ψυχοθεραπείας. Το τραπεζάκι της ταβέρνας είναι το ντιβάνι της ψυχανάλυσης – μόνο που αντί για μαξιλάρια έχει χωριάτικη σαλάτα.

Στην Ελλάδα, για παράδειγμα, η πρακτική της κοινής κατανάλωσης φαγητού σε χαλαρό πλαίσιο –όπως οι ταβέρνες, όπου τα πιάτα μπαίνουν στη μέση του τραπεζιού και μοιράζονται– εκφράζει μια πολιτισμική αξία που σχετίζεται με την εξωστρέφεια και την ανάγκη για συλλογικότητα που φτάνει μέχρι τα όρια της ψυχοθεραπείας . Σύμφωνα με έρευνες του Πανεπιστημίου Αιγαίου, τα κοινά γεύματα συνδέονται με αυξημένα επίπεδα κοινωνικής συνοχής και ψυχικής ευεξίας.

Στην Ιταλία, το φαγητό συχνά περιγράφεται ως έκφραση αγάπης, με την οικογένεια να βρίσκεται στο επίκεντρο. Οι παραδοσιακές σάλτσες και τα ζυμαρικά, πέρα από γαστρονομική παράδοση, είναι επίσης φορείς υπερήφανης πολιτιστικής ταυτότητας, της «ιταλικότητας» . Στην Ισπανία, τα «τάπας», μεζεδάκια που συνοδεύουν μπύρες ή κρασί, συνοδεύονται από κοινωνική συναναστροφή που μπορεί να διαρκέσει πολλές ώρες – μια πρακτική που ενισχύει τη συλλογική διάσταση της καθημερινότητας.

Στη Γαλλία, αντίστοιχα, η γαστρονομία φέρει χαρακτηριστικά πολιτισμικού κεφαλαίου. Το savoir vivre, που συνοδεύει την κατανάλωση κρασιού, τυριών και εκλεπτυσμένων πιάτων, αντανακλά μια βαθιά καλλιεργημένη σχέση με τη γεύση και την κοινωνική τελετουργία του φαγητού. Aρκετοί σπουδαίοι Γάλλοι πολιτικοί έδειχναν αδυναμία στην κατανάλωση ορτολάνων, μικρών σπάνιων πουλιών με εξαιρετική γεύση. Κατά τη διάρκεια της απόλαυσης είχαν σκεπασμένα τα κεφάλια τους με λευκές πετσέτες για να προστατέψουν τα αρώματα της γεύσης και να εξασφαλίσουν την απόλαυση της ιδιωτικότητας και του φαγητού με τα δάκτυλα.

Όσο και αν μας φαίνεται παράξενο, ήταν η αγαπημένη απόλαυση του Μιτεράν και άλλων σπουδαίων Γάλλων πολιτικών. Ο πρόεδρος Ολάντ προτίμησε να ακυρώσει το επίσημο βραδινό δείπνο με Ιρανούς αξιωματούχους παρά να αφαιρεθούν τα κρασιά από το τραπέζι, όπως ζήτησε η ιρανική πλευρά.

Ο κοινός μεσογειακός παρονομαστής

Παρόλο που οι επιμέρους κουλτούρες διαφέρουν, υπάρχει ένας κοινός άξονας που περιλαμβάνει: έμφαση στην ποιότητα του φαγητού, διατροφή που βασίζεται στο ελαιόλαδο και στη συνύπαρξη γύρω από το τραπέζι. Με άλλα λόγια, καλό φαγητό, ελαιόλαδο παντού και τραπέζι γεμάτο φωνές και πιρούνια. Η μεσογειακή διατροφή δεν είναι δίαιτα – είναι τρόπος ζωής με ολίγη από γιαγιά και πολύ λάδι. Η μεσογειακή διατροφή, αναγνωρισμένη από την UNESCO ως Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά, σχετίζεται όχι μόνο με την υγεία αλλά και με τις διαπροσωπικές σχέσεις.

Υπάρχει καμία αμφιβολία;

Ο ευρωπαϊκός Βορράς: Ορθολογισμός και πρακτικότητα

Στις βορειοευρωπαϊκές χώρες, το φαγητό λαμβάνει συχνά πιο πρακτικό χαρακτήρα. Το μεσημεριανό καταναλώνεται γρήγορα συνήθως κατά τη διάρκεια της μικρής παύσης από την εργασία. Το τραπέζι μικραίνει, το γεύμα συντομεύει και η ώρα φαγητού μοιάζει περισσότερο με pit stop σε αγώνες φόρμουλα 1 παρά με γιορτή. Σε Σουηδία, Δανία, Γερμανία , η πρακτικότητα είναι βασιλιάς και ο καφές σερβίρεται με ακρίβεια ελβετικού ρολογιού γιατί η δουλειά δεν περιμένει.

Δεν είναι ότι δεν αγαπούν την κοινωνικότητα – απλώς προτιμούν να τη βάζουν σε άλλη ώρα και άλλο τόπο. Ποιος είπε ότι το φαγητό πρέπει να κρατάει ώρες; (Εκτός από μας…). Ποιος λέει ότι μπορούμε να πάμε στον Κίσσαβο ή τον Όλυμπο χωρίς να φάμε παϊδάκια; νεοελληνικός εφιάλτης: εκδρομή χωρίς ταβέρνα!

ΗΠΑ: Φαγητό ως ατομική εμπειρία

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι διατροφικές συνήθειες επηρεάζονται έντονα από τον τρόπο ζωής, τον χρόνο και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Η κυριαρχία του γρήγορου φαγητού και η πρακτική του φαγητού «food to go» αντικατοπτρίζουν μια κουλτούρα ταχύτητας και ευκολίας. Το φαγητό μπροστά στην οθόνη –είτε τηλεόραση είτε υπολογιστή– έχει μια τεράστια δυναμική και εμβέλεια. Σύμφωνα με μια μελέτη , πάνω από το 60% των Αμερικανών ενηλίκων καταναλώνει γεύματα ενόσω εργάζεται ή παρακολουθεί κάποια οθόνη. Οι Αμερικανοί έχουν τελειοποιήσει την τέχνη του multitasking: τρώνε, οδηγούν, δουλεύουν, βλέπουν Netflix – και όλα αυτά με ένα burger στο χέρι!

Το ελληνικό Πάσχα: Παράδοση και κοινωνική επανένωση

Η ελληνική περίπτωση του Πάσχα προσφέρει ένα ενδιαφέρον παράδειγμα όπου η τροφή λειτουργεί ως τελετουργικό μέσο επανένωσης. Στην Οδύσσεια, ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του περνούν κομμάτια κρέατος σε σούβλες και τα ψήνουν στη φωτιά. Ξένοι περιηγητές του Μεσαίωνα αναφέρουν ότι στη Θεσσαλία, σε όλες τις γιορτές οι κάτοικοι έτρωγαν αρνί μαγειρεμένο ή ψητό.

Το πασχαλινό τραπέζι δεν είναι απλώς ένα συλλογικό γεύμα. Είναι επανασύνδεση με την ιδιαίτερη πατρίδα, την οικογένεια, τους φίλους, το παρελθόν και την αναβίωση κοινοτικών δεσμών.

Μην περιφρονούμε ό,τι μας ενώνει. Ελβετοί δεν πρόκειται να γίνουμε. Εξάλλου, γιατί να γίνουμε αν είναι να χάσουμε την ταυτότητα μας, την ελληνική ψυχή μας;

Μαρία Γαλλιού – Δικηγόρος